Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis: symptomen en behandeling

Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis (PPS) is een van de aandoeningen die 'cluster A-persoonlijkheidsstoornissen' worden genoemd, waarbij sprake is van vreemde of excentrieke denkwijzen. Tot het cluster A behoren drie typen: de paranoïde, schizoïde en schizotypische persoonlijkheidsstoornis. Mensen met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis lijden aan wantrouwen en achterdocht tegenover andere mensen, zelfs als er geen reden is om achterdochtig te zijn. Deze stoornis begint meestal bij de vroege volwassenheid en lijkt vaker voor te komen bij mannen dan bij vrouwen.

• Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis: kenmerken en symptomen (DSM-5)
• Oorzaak van een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis
• Vóórkomen
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling
• Psychotherapie
• Medicatie
• Complicaties
• Prognose
• Preventie
• Casus: Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis
• Patiënt
• Klachten
• Onderzoek
• Diagnose
• Behandeling
• Advies
• Prognose

Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis: kenmerken en symptomen (DSM-5)

Er moet volgens DSM-5 sprake zijn van een pervasief patroon van wantrouwen en achterdocht jegens andere mensen dat ertoe leidt dan andermans motieven wordt geïnterpreteerd als kwaadwillend. Dit patroon begint op jongvolwassen leeftijd en is te zien in een breed scala van contexten en situaties, zoals blijkt uit vier (of meer) van de volgende kenmerken:

1. Verdenkt, zonder gegronde redenen, anderen ervan dat ze hem of haar uitbuiten, schade berokkenen en bedriegen.
2. Is gepreoccupeerd door ongerechtvaardigde twijfels over de loyaliteit of betrouwbaarheid van vrienden of collega's.
3. Is onwillig om anderen in vertrouwen te nemen vanwege een ongerechtvaardigde vrees dat de informatie op een kwaadaardige manier tegen hem of haar zal worden gebruikt.
4. Zoekt verborgen kleinerende of bedreigende betekenissen achter onschuldige opmerkingen of voorvallen.
5. Koestert persisterende wrok (vergeeft beledigingen, kwetsuren of kleinerende opmerkingen niet).
6. Bespeurt aanvallen op zijn of haar karakter of reputatie die voor anderen niet duidelijk waarneembaar zijn en reageert algauw boos of met een tegenaanval.
7. Heeft recidiverend ongerechtvaardigde twijfels over de trouw van echtgenoot of partner.

De stoornis treedt niet uitsluitend op in het beloop van schizofrenie, een bipolaire- of depressieve-stemmingsstoornis met psychotische kenmerken, een andere psychotische stoornis, en kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een somatische aandoening.

Oorzaak van een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis

De exacte oorzaak van een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis is niet bekend, maar het gaat waarschijnlijk om een ​​combinatie van biologische en psychologische factoren. Het feit dat deze stoornis vaker voorkomt bij mensen die nauwe verwanten hebben met schizofrenie suggereert een genetische link tussen de twee stoornissen. Ervaringen in de vroege kinderjaren, waaronder seksuele, fysieke of emotionele trauma's (pesten), spelen vermoedelijk ook een rol bij de ontwikkeling van een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis.

Vóórkomen

Naar schatting ligt de prevalentie van de paranoïde-persoonlijkheidsstoornis tussen 2,3-4,4%.

Onderzoek en diagnose

Psychiaters en psychologen gebruiken speciaal ontworpen interview- en beoordelingsinstrumenten om iemand te beoordelen op een persoonlijkheidsstoornis. De psychiater of psycholoog stelt vragen over je jeugd, school, werk en relaties. Er kan ook gevraagd worden naar hoe je zou reageren op een denkbeeldige situatie. Dit is om te beoordelen hoe je op bepaalde situaties kunt reageren. Op basis van de gesprekken en het onderzoek, zal er een diagnose en behandelplan opgesteld worden.

Behandeling

Psychotherapie

Mensen met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis zoeken vaak niet uit zichzelf hulp, omdat ze vaak zelf niet inzien dat ze een probleem hebben. Wanneer behandeling wordt gezocht, is psychotherapie de voorkeursbehandeling voor deze persoonlijkheidsstoornis. De behandeling zal waarschijnlijk gericht zijn op het vergroten van algemene copingvaardigheden, evenals op het verbeteren van sociale interactie, communicatie en eigenwaarde. Omdat vertrouwen een belangrijke factor is van psychotherapie is, kan behandeling een heuse uitdaging vormen, aangezien mensen met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis een groot wantrouwen koesteren jegens anderen. Het gevolg is dat veel mensen met deze stoornis niet behandeltrouw zijn.

Medicatie

Medicatie maakt over het algemeen geen onderdeel uit van de behandeling. Bepaalde medicijnen, zoals tegen angst, antidepressiva of antipsychotica, kunnen worden voorgeschreven als de symptomen van de persoon extreem zijn of als hij of zij ook lijdt aan een andere stoornis, zoals een angststoornis of depressie.

Complicaties

Het denken en gedrag van iemand met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis kan interfereren met het vermogen van een persoon om relaties te onderhouden, evenals met hun vermogen om in sociale en in werksituaties te functioneren. In veel gevallen raken mensen met deze stoornis betrokken bij juridische conflicten, waarbij ze mensen of bedrijven aanklagen waarvan zij denken dat ze 'er op uit zijn om hem of haar te pakken'. In ene intieme relatie speelt er vaak wantrouwen. Ze denken bijvoorbeeld al snel dat hun partner een scheve schaats rijdt en van bil gaat met een ander. Allerlei onschuldige en triviale zaken, zoals een telefoongesprek tussen hun vrouw en haar manlijke collega, kan al geïnterpreteerd worden als vreemdgaan. En een verontwaardigde reactie van de partner op de beschuldigingen, kan weer uitgelegd worden als: 'Zie je wel dat zij iets te verbergen heeft!'

Prognose

De vooruitzichten voor mensen met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis variëren. Het is een chronische aandoening, wat betekent dat het gedurende het hele leven van een persoon blijft bestaan. Hoewel sommige mensen redelijk goed kunnen functioneren met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis en in staat zijn om te trouwen en een baan te behouden, zijn anderen niet in staat te functioneren in de samenleving. Omdat mensen met een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis vaak de neiging hebben om zich tegen behandeling te verzetten vanwege een diepgaand wantrouwen jegens anderen en dus ook de therapeut, is de uitkomst vaak slecht.

Preventie

Hoewel preventie van deze stoornis misschien niet mogelijk is, kan behandeling van iemand die ervoor open staat en zijn leven over een andere boeg wil gooien, nuttig zijn. De persoon leert productievere manieren om met situaties om te gaan, zowel in zijn relatie als op het werk.

Casus: Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis

Patiënt

Bas, 40 jaar, IT-specialist.

Klachten

Bas meldt dat hij al jaren moeite heeft om anderen te vertrouwen. Hij gelooft dat collega's en vrienden achter zijn rug om over hem praten en hem proberen te ondermijnen. Bas heeft het gevoel dat mensen zijn acties altijd verkeerd interpreteren en dat er vaak sprake is van opzet. Dit maakt hem snel boos en achterdochtig. Hij vermijdt sociale situaties en is vaak gespannen en op zijn hoede. Er zijn geen hallucinaties of waanbeelden.

Onderzoek

• Anamnese: Bas heeft geen voorgeschiedenis van psychiatrische aandoeningen. Hij is altijd wantrouwend geweest, maar de klachten zijn de laatste jaren verergerd. Hij heeft moeite om vriendschappen en relaties te onderhouden. Geen voorgeschiedenis van drugsgebruik of neurologische aandoeningen.
• Fysiek onderzoek: Geen afwijkingen gevonden. Bas oogt gespannen en alert, maar heeft een normaal affect. Zijn cognitieve functies zijn intact en hij toont geen tekenen van psychose.
• Psychologisch onderzoek: Bas vertoont aanhoudende patronen van wantrouwen en achterdocht tegenover anderen, zelfs in situaties waarin er geen duidelijke reden is om anderen te verdenken. Hij geeft aan vaak defensief te reageren en moeilijk in staat te zijn om kritiek te verdragen.

Diagnose

Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis, gekenmerkt door diepgaand wantrouwen en achterdocht tegenover anderen zonder grondige basis.

Behandeling

• Psychotherapie: Cognitieve gedragstherapie (CGT) wordt aanbevolen om Bas te helpen zijn wantrouwende gedachten te onderzoeken en strategieën te ontwikkelen om beter met sociale situaties om te gaan.
• Medicatie: Hoewel medicatie meestal niet de primaire behandeling is, kan een laaggedoseerd antipsychoticum worden overwogen bij ernstige achterdocht of angst.

Advies

• Levensstijl: Bas wordt aangemoedigd om langzaam weer sociale activiteiten op te pakken en kleine stappen te zetten in het vertrouwen van anderen.
• Regelmatige ontspanningstechnieken kunnen hem helpen om zijn stress te verminderen.
• Medische follow-up: Regelmatige sessies met een psychotherapeut zijn essentieel voor Bas' voortgang. Medische controle is nodig als hij medicatie krijgt om de effectiviteit en eventuele bijwerkingen te monitoren.

Prognose

De vooruitzichten voor Bas zijn gematigd. Hoewel paranoïde-persoonlijkheidsstoornissen moeilijk te behandelen zijn, kan Bas met therapie en ondersteuning leren om beter met zijn wantrouwende gedachten om te gaan en meer vertrouwen te krijgen in anderen. Lange termijn therapie en regelmatige follow-up zijn belangrijk voor zijn welzijn.

Lees verder

• Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Schizoïde-persoonlijkheidsstoornis: symptomen en behandeling
• Histrionische-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Afhankelijke-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Stemmen horen in je hoofd: kenmerken, oorzaak en behandeling