Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5

Het belangrijkste kenmerk of symptoom van een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis (STPS) is een breed aanwezig patroon van sociale en interpersoonlijke tekortkomingen, gekenmerkt door een acuut gevoeld ongemak bij en een verminderd vermogen tot het hebben van hechte relaties, cognitieve of perceptuele vertekeningen en excentriciteit in het gedrag. Het gaat om een pervasief of diepgaand patroon, wat begint op jongvolwassen leeftijd en de kenmerken zijn in een scala van situaties en contexten aanwezig. Een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door het hebben van grote moeite met het aangaan en onderhouden van hechte relaties met anderen. Een persoon met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis ondervindt extreem veel ongemak met dergelijke relaties en heeft daarom niet de capaciteit om deze aan te gaan en te onderhouden. Iemand met deze aandoening heeft meestal cognitieve of perceptuele verstoringen en vertoont vaak excentriek gedrag in het dagelijkse leven.

• Wat is een schizotypische persoonlijkheidsstoornis?
• Symptomen van een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis (DSM-5)
• Vóórkomen
• Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis kenmerken en beschrijving
• Hoofdkenmerk
• Betrekkingsideeën
• Magische denkbeelden
• Merkwaardige gedachten en spraak
• Achterdocht
• Geen intieme vrienden
• Oorzaken
• Onderzoek en diagnose
• Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis behandeling
• Psychotherapie
• Sociale vaardigheidstraining of gedragstherapie
• Groepstherapie niet geïndiceerd
• Medicatie
• Complicaties
• Prognose
• Preventie

Wat is een schizotypische persoonlijkheidsstoornis?

Schizotypische persoonlijkheidsstoornis is een psychische aandoening die gekenmerkt wordt door eigenaardige denkpatronen, excentriek gedrag en sociaal isolement. Mensen met deze stoornis vertonen vaak vreemde overtuigingen of magisch denken, hebben moeite met het onderhouden van nauwe banden en intieme relaties en ervaren vaak intense sociale angst.

Symptomen van een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis (DSM-5)

Wat zijn de symptomen en classificatiecriteria DSM-5 van een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis? Er moet volgens DSM-5 sprake zijn van een pervasief patroon van sociale en interpersoonlijke tekortkomingen, gekenmerkt door een direct gevoeld ongemak bij en een verminderd vermogen tot het hebben van hechte relaties, cognitieve of perceptuele vertekeningen en excentriciteit in het gedrag, wat aanvangt op jongvolwassen leeftijd en aanwezig is in uiteenlopende contexten, zoals blijkt uit ten minste vijf van de volgende kenmerken:

1. Betrekkingsideeën (met uitsluiting van betrekkingswanen).
2. Eigenaardige overtuigingen of magische denkbeelden die het gedrag beïnvloeden en niet overeenstemmen met subculturele normen (bijvoorbeeld bijgelovigheid, geloof in helderziendheid, telepathie of een ‘zesde zintuig’).
3. Ongewone perceptuele ervaringen, met inbegrip van lichamelijke illusoire vervalsingen.
4. Merkwaardige wijze van spreken (bijvoorbeeld: vaag, wijdlopig, metaforisch, overgedetailleerd, vol stereotypen).
5. Achterdocht of paranoïde ideeënvorming.
6. Inadequaat of ingeperkt affect.
7. Het gedrag of het uiterlijk is vreemd, excentriek of zonderling.
8. Geen hechte vrienden of vertrouwelingen afgezien van eerstegraadsfamilieleden.
9. Buitensporige sociale angst die niet afneemt naarmate betrokkene iemand beter kent en die vaak meer samenhangt met paranoïde angsten dan met een negatief oordeel over zichzelf.

De stoornis treedt niet uitsluitend op in het beloop van schizofrenie, een bipolaire- of depressieve-stemmingsstoornis met psychotische kenmerken, een andere psychotische stoornis of een autismespectrumstoornis.

Vóórkomen

De schattingen over de prevalentie van de schizotypische-persoonlijkheidsstoornis lopen uiteen en variëren van 0,6 in een Noorse steekproef tot 4,2 procent in een steekproef in de Verenigde-Staten. De classificatie schizotypsiche-persoonlijkheidsstoornis komt mogelijk iets vaker voor bi mannen dan bij vrouwen.

Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis kenmerken en beschrijving

Hoofdkenmerk

Het hoofdkenmerk van deze persoonlijkheidsstoornis is een breed aanwezig patroon van sociale en interpersoonlijke tekortkomingen, gekenmerkt door een acuut gevoeld ongemak bij en een verminderd vermogen tot het hebben van hechte relaties, en cognitieve of perceptuele vertekeningen, en excentriciteit in het gedrag. Dit patroon begint op jongvolwassen leeftijd en is aanwezig in velerlei situaties.

Betrekkingsideeën

Mensen met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis hebben betrekkingsideeën, welke onderscheiden moet worden van een betrekkingswaan. Een betrekkingswaan is de vaste overtuiging dat bepaalde toevallige en vaak banale gebeurtenissen in de buitenwereld op jou betrekking heeft. Bijvoorbeeld dat er op de televisie boodschappen worden doorgegeven die speciaal voor jou bedoeld zijn. Zo kun je de overtuiging hebben dat de tekst van een liedje dat je op tv hoort, speciaal voor jou is geschreven. Je denkt dat er gecodeerde boodschappen voor je worden doorgegeven: de kleur van voorbijrijdende auto’s kunnen dan een speciale betekenis hebben. De voorloper van een betrekkingswaan is het betrekkingsidee, waar iedereen wel eens last van heeft (gehad), vooral in een situatie waarin je je kwetsbaar en onzeker voelt. Je kunt dan de indruk hebben dat iedereen op je let en dat je bekeken wordt. Of dat het stil wordt op een feestje omdat jij binnenkwam. Je kunt dan echter nog wel beseffen dat dit niet werkelijk zo is.

Magische denkbeelden

Deze mensen kunnen eigenaardige overtuigingen of magische denkbeelden hebben, die het gedrag beïnvloeden en die niet in overeenstemming zijn met de eigen subculturele normen. Ook kunnen ze geloven dat ze over bijzondere gaven beschikken of dat ze op magische wijze controle kunnen uitoefenen over anderen, zowel direct als indirect. Het hebben van ongewone zintuiglijke waarnemingen is ook mogelijk, bijvoorbeeld de aanwezig voelen van iemand anders of een stem horen die zachtjes je naam uitspreekt.

Merkwaardige gedachten en spraak

Iemand met deze stoornis heeft merkwaardige gedachten en spraak. Zo kan hij vaag en breedsprakig zijn. Een betoog van deze mensen hangt vaak als los zand aan elkaar, maar van echte ontsporingen of onsamenhangend spreken is echter geen sprake. Als iemand een vraag stelt, wordt deze vaak overmatig concreet of overmatig abstract beantwoord en daarbij kunnen woorden en begrippen op een ongebruikelijke manier worden aangewend.

Achterdocht

Mensen met deze stoornis zijn vaak achterdochtig of hebben paranoïde ideeën. Zo kan iemand ervan overtuigd zijn dat bepaalde collega’s op het werk eropuit zijn om zijn reputatie bij de leidinggevende te ondermijnen. Vaak hebben ze een afgevlakt gevoelsleven en in hun interacties met anderen kunnen ze onaangepast of houterig overkomen. Vaak is er sprake van een eigenaardig optreden met een onverzorgde voorkomen en kledingstijl; ze hebben een vreemd uiterlijk. Ze lijken geen antenne te hebben voor sociale conventies en daarom worden deze mensen vaak door anderen als ‘vreemd’, ‘eigenaardig’ of ‘excentriek’ bestempeld.

Geen intieme vrienden

Mensen met deze persoonlijkheidsstoornis hebben geen intieme vrienden of vertrouwelingen buiten de eerstegraads familieleden. Interpersoonlijke banden worden door hun als problematisch ervaren. Ze voelen zich in de omgang met anderen niet op hun gemak. Ze zijn angstig in sociale situaties, vooral bij onbekenden. Als het echt niet anders kan, gaan ze interacties met andere mensen aan. Doch het liefste vermijden ze contact met andere mensen en ze zijn bij voorkeur op zichzelf. Hun sociale angst neemt meestal niet gemakkelijk af, ook niet als ze andere mensen beter leren kennen. Dit komt doordat het meer samenhangt met paranoïde angsten dan met een negatief oordeel over zichzelf.

Oorzaken

Onderzoekers weten anno 2024 niet precies waardoor een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis wordt veroorzaakt. Er zijn echter veel theorieën over de mogelijke oorzaken van schizotypische-persoonlijkheidsstoornis. De meeste professionals onderschrijven een bio-psychosociaal oorzakelijk verband, wat betekent dat de oorzaken waarschijnlijk te wijten zijn aan biologische en genetische factoren, sociale factoren (zoals hoe een persoon in zijn vroege ontwikkeling interacteert met zijn familie en vrienden en andere kinderen) en psychologische factoren (de persoonlijkheid en het temperament van het individu, gevormd door hun omgeving en geleerde copingvaardigheden om met stress om te gaan). Dit impliceert dat het hierbij gaat om een complex samenspel van alle drie de factoren. Als een persoon deze persoonlijkheidsstoornis heeft, suggereert onderzoek dat er een licht verhoogd risico is dat deze aandoening wordt 'doorgegeven' aan hun kinderen.

Onderzoek en diagnose

Een persoonlijkheidsstoornis zoals een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis wordt gediagnosticeerd door een daarvoor opgeleide professional in de geestelijke gezondheidszorg, zoals een psycholoog of psychiater. Huisartsen zijn over het algemeen niet opgeleid of goed uitgerust om een ​​dergelijke psychologische diagnose te stellen. Er zijn geen laboratorium-, bloed- of genetische tests die worden gebruikt om schizotypische-persoonlijkheidsstoornissen te diagnosticeren.

Veel mensen met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis zoeken geen behandeling. Mensen met een persoonlijkheidsstoornis die behandeling zoeken, hebben vaak aanzienlijke last van hun klachten waardoor het interfereert met hun dagelijkse leven.

De diagnose schizotypische-persoonlijkheidsstoornis wordt gesteld op basis van een aantal gesprekken over je klachten waarbij ook je levensgeschiedenis de revue passeert. De behandelaar bepaalt vervolgens of de symptomen voldoen aan de criteria die nodig zijn om de diagnose te kunnen stellen.

Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis behandeling

Psychotherapie

Zoals met de meeste persoonlijkheidsstoornissen, is behandeling van eerste keuze psychotherapie bij de schizotypische-persoonlijkheidsstoornis. De therapeut moet zorgvuldigheid en omzichtig handelen en niet de vreemde inhoud van de gedachten en waarnemingen direct uitdagen. Mensen met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis kunnen betrokken zijn in sekten en geheime genootschappen of houden zich bezig met bovennatuurlijke, occulte zaken. Een therapeut kan dit belachelijk of afkeurenswaardig vinden, maar wanneer hij dat niet bij zichzelf kan houden is het verstandiger om de behandeling over te dragen.
Er moet gekozen worden voor een respectvolle, ondersteunende en cliëntgerichte benadering.

Sociale vaardigheidstraining of gedragstherapie

Net zoals bij personen met een ontwijkende persoonlijkheidsstoornis, ontbreekt het bij mensen met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis vanwege hun excessieve sociale angst aan een adequaat sociaal steunsysteem waar hij op terug kan vallen. De cliënt meldt vaak gevoelens van ‘anders zijn’ en ‘niet passen’ bij anderen, meestal als gevolg van hun eigenaardige overtuigingen of magische denkbeelden. Er is geen eenvoudige oplossing voor dit probleem. Sociale vaardigheidstraining en andere gedragstherapeutische benaderingen waarbij vaardigheden en basisprincipes van sociale relaties en sociale interacties worden geleerd, kunnen gunstig zijn.

Groepstherapie niet geïndiceerd

Groepstherapie is vaak niet aangewezen, aangezien mensen met een schizotypische- persoonlijkheidsstoornis makkelijk buiten de boot vallen en het mikpunt worden van spot en veroordeling. De persoon heeft waarschijnlijk het meeste baat bij een rustige, respectvolle en praktische benadering en steun.

Medicatie

Vooral antipsychotische medicatie kan zeer behulpzaam zijn in het tegengaan van betrekkingsideeën, vervormingen van de waarneming en andere symptomen. Dit kan goed worden gecombineerd met psychotherapie.

Complicaties

Mensen met deze aandoening lopen mogelijk het risico op het ontwikkelen van angst of depressie. Ze neigen ook naar beperkte sociale vaardigheden en hebben geen bevredigende, wederkerige relaties. Zonder behandeling kunnen mensen met deze aandoening zich steeds ongemakkelijker voelen in sociale situaties, wat het sociaal isolement versterkt.

Prognose

De vooruitzichten variëren en zijn mede afhankelijk van de ernst van de aandoening. De vooruitzichten verbeteren over het algemeen als je in behandeling gaat. Middels behandeling ervaren sommige mensen met een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis een significante verbetering, terwijl dat bij anderen niet het geval is.

Preventie

Anno 2024 is er geen manier bekend om een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis te voorkomen. Het beoordelen van het risico op de stoornis, zoals een familiegeschiedenis van schizofrenie, kan echter een vroege diagnose en behandeling mogelijk maken.

Lees verder

• Persoonlijkheidsstoornissen DSM-5: kenmerken en clusters
• Veranderen van persoonlijkheid, persoonlijkheidsstoornissen?
• Vermijdende persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Afhankelijke-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Angstaanvallen: symptomen, behandeling en angst stoppen