Histrionische-persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5

Wat in de Nederlandse editie van de DSM-IV nog de theatrale persoonlijkheidsstoornis werd genoemd, heet in DSM-5 'histrionische-persoonlijkheidsstoornis' (in het Engels: histrionic personality disorder). In het verleden stond deze stoornis ook bekend onder de naam 'hysterische persoonlijkheidsstoornis', maar deze term wordt al langere tijd niet meer gebruikt vanwege de negatieve connotatie met het begrip 'hysterie'. Hetzelfde lijkt nu aan de hand te zijn met de term 'theatraal'. Deze persoonlijkheidsstoornis wordt gekenmerkt door een langdurig patroon van aandachtvragend gedrag en extreme emotionaliteit. Iemand met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis wil altijd in het middelpunt van de aandacht staan en ze voelen zich ongemakkelijk als dat niet het geval is. Hoewel ze vaak levendig, interessant en soms dramatisch zijn, hebben ze het moeilijk wanneer de aandacht van mensen niet uitsluitend op hen is gericht. Mensen met deze aandoening kunnen als oppervlakkig worden beschouwd.

• Symptomen en classificatiecriteria (DSM-5)
• Kenmerken histrionische-persoonlijkheidsstoornis
• Opvallend, kleurrijk en flamboyant
• Heftige gemoedstoestanden
• Sterk op hun gevoel afgaan
• Gebrek aan emotionele intimiteit
• Prikkelhonger
• Oorzaak histrionische-persoonlijkheidsstoornis
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling histrionische-persoonlijkheidsstoornis
• Gebrek aan ziekte-inzicht
• Doel van de behandeling
• Complicaties
• Preventie
• Prognose

Symptomen en classificatiecriteria (DSM-5)

Er moet volgens DSM-5 sprake zijn van een pervasief patroon van excessieve emotionaliteit en aandacht vragen. Dit begint op jongvolwassen leeftijd en is aanwezig in uiteenlopende contexten, zoals blijkt uit ten minste vijf van de volgende kenmerken:

1. Voelt zich niet op zijn/haar gemak in situaties waarin hij/zij niet in het centrum van de aandacht staat.
2. De interactie met anderen wordt vaak gekenmerkt door ongepast seksueel verleidelijk of provocerend gedrag.
3. Toont snel wisselende en oppervlakkige emotionele uitingen.
4. Maakt voortdurend gebruik van het eigen uiterlijk om de aandacht op zichzelf te vestigen.
5. Heeft een stijl van spreken die excessief impressionistisch is en waarbij details ontbreken.
6. Toont zelfdramatiserende, theatrale en overdreven expressie van emoties.
7. Is suggestibel (dat wil zeggen gemakkelijk te beïnvloeden door anderen of door omstandigheden).
8. Beschouwt relaties met anderen als intiemer dan ze in werkelijkheid zijn.

N.B.: In DSM-IV ging het nog om vier (of meer) van deze criteria om in aanmerking te komen voor deze persoonlijkheidsstoornis.

Kenmerken histrionische-persoonlijkheidsstoornis

Opvallend, kleurrijk en flamboyant

Mensen met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis voelen zich ongemakkelijk wanneer zij niet in het middelpunt van de belangstelling staan. Ze vestigen graag op levendige wijze en vol dramatiek de aandacht op zichzelf. Ze worden vaak omschreven als opvallend, kleurrijk en flamboyant. Zij kunnen zich opvallend gedragen of seksueel uitdagend gedrag tentoonspreiden (flirterig en seksueel provocerend) en dan niet alleen voor mensen voor wie betrokkene een seksuele of romantische belangstelling heeft. Hun emotionele uitbundigheid maskeert vaak een oppervlakkig en labiel gevoelsleven en een onvermogen tot diepgaande en stabiele gevoelens van affectie. Ze zijn vaak niet loyaal in relaties; reciprociteit ontbreekt.

Heftige gemoedstoestanden

Deze mensen hebben vaak een spreekstijl die buitensporig impressionistisch is en waarin details ontbreken. Ze kunnen uitgesproken meningen verkondigen, maar de toelichtende argumentatie is meestal vaag en ongedifferentieerd. Ze kunnen emoties op overdreven wijze uiten en daarmee vrienden en kennissen kromme tenen bezorgen. Dit doen ze door bijvoorbeeld een oppervlakkige kennis overdreven enthousiast te begroeten of onbeheerst in huilen uit te barsten om een onbenullige aanleiding, of juist in woede ontsteken om een kleinigheid. Deze heftige gemoedstoestanden duren meestal niet erg lang.

Sterk op hun gevoel afgaan

Mensen met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis zijn vaak suggestibel; ze worden gemakkelijk door anderen beïnvloedt en gaan snel mee met de waan van de dag. Ze kunnen overdreven goed van vertrouwen zijn en gezagsdragers op een voetstuk plaatsen en vervolgens van deze mensen verwachten dat ze op wonderbaarlijke wijze hun problemen oplossen. Ze gaan heel sterk op hun gevoel af en ze kunnen in korte tijd ergens heel sterk van overtuigd raken. Voorst beschouwen ze relaties vaak intiemer dan ze in werkelijkheid zijn.

Gebrek aan emotionele intimiteit

In hun seksuele of liefdesrelaties kunnen ze moeite hebben om emotionele intimiteit te bereiken. Onbewust voeren ze vaak een rol op, van 'slachtoffer' of 'prinses' bijvoorbeeld. Hun partner kunnen ze proberen onder controle te brengen door emotionele manipulatie en verleiding enerzijds, en zich zeer afhankelijk op te stellen anderzijds. Vrienden kunnen ze van zich vervreemden doordat ze constant in het centrum van de aandacht willen staan. Op de lange termijn is het een slopende taak om tegemoet te moeten komen aan zoveel behoefte aan aandacht en bewondering.

Prikkelhonger

Ze zijn steeds op zoek naar nieuwe (externe) prikkels, ze houden van opwinding en zijn snel verveeld. Hun handelen is vaak gericht op directe behoeftebevrediging. Het uitstellen van behoeftebevrediging is voor deze mensen geen sinecure. Mensen met deze stoornis hebben een verhoogd risico op suïcidale gestes en het dreigen met suïcide, wat ze vaak doen om aandacht te krijgen of anderen te manipuleren beter voor hen te zorgen.

Het zijn kortom mensen bij wie je je niet gauw verveelt. Never a dull moment. Er wordt van mensen met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis al gauw gezegd dat het om aanstellers gaat, maar zo ervaart betrokkene het zelf niet.

Oorzaak histrionische-persoonlijkheidsstoornis

De exacte oorzaak van een histrionische-persoonlijkheidsstoornis is anno 2024 niet bekend, maar veel professionals in de geestelijke gezondheidszorg zijn van mening dat zowel aangeleerde als erfelijke factoren een rol spelen bij de ontwikkeling ervan. Dat een histrionische persoonlijkheidsstoornis vaker voorkomt in bepaalde families, suggereert bijvoorbeeld dat een genetische gevoeligheid voor de stoornis kan worden overgeërfd. Het kind van een ouder met deze stoornis kan echter ook het theatrale gedrag kopiëren. Andere mogelijke omgevingsfactoren zijn een gebrek aan kritiek of straf als kind, positieve bekrachtiging die alleen wordt gegeven wanneer een kind bepaalde goedgekeurde gedragingen voltooit, en ouders die op onvoorspelbare momenten aandacht aan het kind geven, wat leidt tot onduidelijkheid en verwarring over wat voor soort gedrag de goedkeuring van de ouders wegdraagt.

Onderzoek en diagnose

Een persoonlijkheidsstoornis zoals een histrionische-persoonlijkheidsstoornis wordt gediagnosticeerd door een daarvoor opgeleide professional in de geestelijke gezondheidszorg, zoals een psycholoog of psychiater. Huisartsen zijn over het algemeen niet opgeleid of goed uitgerust om een ​​dergelijke psychologische diagnose te stellen. Er zijn geen laboratorium-, bloed- of genetische tests die worden gebruikt om de diagnose histrionische-persoonlijkheidsstoornis te stellen.

Veel mensen met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis zoeken geen behandeling. Mensen met een persoonlijkheidsstoornis gaan vaak pas in behandeling als de stoornis hun leven aanzienlijk begint te verstoren of anderszins beïnvloedt. Dit gebeurt meestal wanneer de coping-mechanismen van een persoon te ontoereikend zijn om met stress of andere levensgebeurtenissen om te gaan.

De diagnose histrionische-persoonlijkheidsstoornis wordt gedaan door een professional in de geestelijke gezondheidszorg op basis van een aantal gesprekken over je klachten, waarbij ook je levensgeschiedenis de revue passeert en je een aantal onderzoeken moet doen. Dan wordt bepaald of de symptomen voldoen aan de DSM-5-criteria.

Behandeling histrionische-persoonlijkheidsstoornis

Gebrek aan ziekte-inzicht

Over het algemeen zullen mensen met een histrionische-persoonlijkheidsstoornis er niet vanuit gaan dat ze therapie nodig hebben. Dat zelfinzicht (of beter: ziekte-inzicht) ontbreekt bij hen ten enenmale. Zij hebben voorts de neiging om hun gevoelens te overdrijven en ze hebben een hekel aan routine, waardoor het trouw volgen van een behandelplan moeilijk is. Ze kunnen echter hulp zoeken als ze zich depressief voelen vanwege bijvoorbeeld een relatie die op de klippen is gelopen, of vanwege een ander probleem die is veroorzaakt door hun gedrag.

Doel van de behandeling

Psychotherapie is vaak de aangewezen behandeling voor deze persoonlijkheidsstoornis. Het doel van de behandeling is om ze erachter te laten komen wat ze ècht voelen en helderheid en orde te brengen in de verwarrende veelheid van emoties. Achter alle dramatiek en emotionele uitbundigheid gaat een zeer onzeker en angstig persoon schuil. Ook is het zinvol om ze te helpen om op een meer constructieve en wederkerige manier met anderen om te gaan.

Complicaties

Histrionische-persoonlijkheidsstoornis kan de sociale of romantische relaties van een persoon danig beïnvloeden, alsook hoe iemand reageert op verliezen en mislukkingen. Mensen met deze aandoening hebben ook een hoger risico dan de algemene bevolking om een depressie te ontwikkelen.

Preventie

Hoewel preventie van de stoornis misschien niet mogelijk is, kan de behandeling van iemand die vatbaar is voor deze stoornis er voor zorgen dat hij of zij productievere manieren leert om met situaties om te gaan.

Prognose

Veel mensen met deze aandoening kunnen zowel sociaal als persoonlijk niet goed functioneren. Degenen met ernstige gevallen kunnen echter aanzienlijke problemen ervaren in hun dagelijks leven.

Lees verder

• Antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASP) en psychopathie
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Persoonlijkheidsstoornissen DSM-5: kenmerken en clusters
• Veranderen van persoonlijkheid, persoonlijkheidsstoornissen?