Maarten Luther en de Joden en zijn 7 anti-Joodse maatregelen

Maarten Luther (Duits: Martin Luther) stond aan de wieg van de Reformatie. Beroemd zijn Luthers 95 stellingen als reactie op de aflaathandel. Maar laten we er geen doekjes om winden: Maarten Luther was een antisemiet pur sang en zijn geschriften zijn gebruikt door nazi-Duitsland om Joden te vervolgen. Er loopt een lijn van Luther naar het nazisme. In het nazisme zijn de opvattingen van Luther steeds herkenbaar aanwezig geweest. Luther heeft ontegenzeggelijk bijgedragen aan de animositeit jegens de Joden en de verdere ontwikkeling van het antisemitisme. Het felle antisemitisme van Luther was medebepalend voor het klimaat waarin 6 miljoen Joden vermoord konden worden door 'Hitlers gewillige beulen'.

Maarten Luther en de Joden

• Maarten Luther: een antisemiet pur sang
• Maarten Luther: 'Over de Joden en hun leugens'
• Luther zou Paulus hebben geattaqueerd
• Anti-Joodse maatregel die de overheid zou moeten nemen volgens Luther
• Maarten Luther effende de weg voor de Holocaust
• 'Wie aan Mijn volk komt, komt aan Mijn oogappel'
• De Jodenhaat is de grootste schandvlek uit de geschiedenis van de christelijke kerk
• Hitler's Religion: Richard Weikart

Maarten Luther: een antisemiet pur sang

Maarten Luther (1483-1546) is een Duitse theoloog en religieuze hervormer. Hij was dé leidende figuur van de kerkhervorming (Reformatie) in Duitsland. In onder meer Von weltlicher Obrigkeit und Wieweit man ihr Gehorsam schuldig sei uit 1523 houdt hij een pleidooi voor geloofs- en gewetensvrijheid. Tegelijk keurt Luther de vervolging van de wederdopers goed vanwege de in zijn eigen godslasterlijke opvattingen. Hij werd de onverzoenlijke vijand van de wederdopers, ook wel Anabaptisten genoemd. Zij werden op gewelddadige wijze vervolgd door aanhangers van Luther. Er zijn verhalen bekend van anabaptisten die zijn omgebracht door hen te 'dopen' met een zware steen om hun hals. Ook in zijn houding tegenover de Joden is Luther meedogenloos en fanatiek intolerant. De hervormd theoloog J.G.B. (Hans) Jansen, historicus en expert op het gebied van de studie van het antisemitisme, zegt in zijn klassieke werk 'Christelijke theologie na Auschwitz', dat na een kortstondige flirt met het Jodendom, Luther zich op felle wijze tegen hen keert in woord en geschrift.(1) Er verschijnen van zijn hand diverse rabiaat anti-Joodse smaadschriften.

Overgangsfiguur

Luthers gedachtegoed maakt op sommigen een onsamenhangende indruk, mede doordat hij vaak emotioneel reageerde op problemen die zich op dat moment aandienden. Hij wordt gekenschetst als een overgangsfiguur tussen de Middeleeuwen en de nieuwe tijd.(2)

Maarten Luther: 'Over de Joden en hun leugens'

Luther zette tot aan de Tweede Wereldoorlog de norm voor Jodenhaat in het protestantse Duitsland. In zijn verhandeling 'Over de Joden en hun leugens' (Von den Juden und ihren Lügen, Weimarer Ausgabe, deel 53, p. 417-552) uit 1543, geeft Luther uitdrukking aan zijn tomeloze, ziedende, maniakale en diabolische afschuw en haat ten aanzien van de Joden en hij noemt ze onder meer 'Gods- en profetenmoordenaars', 'bloedhonden', 'duivelskinderen', 'leugenaars', 'adderengebroed', 'volksverleiders', 'woekeraars', 'wurgers', 'rondlummelende schooiers', 'weerzinwekkend uitvaagsel' en 'schimmelig soepzootje'. De oorspronkelijke editie van zijn verhandeling werd tentoongesteld in een speciale vitrine op bijeenkomsten van de nazi-partij in Neurenberg.(3) Luthers ideeën weerklinken in Hitler's Mein Kampf, waarin hij wordt uitgeroepen tot een van de grote helden van het Duitse volk. De Duitse nazileider en ideoloog Julius Streicher bracht op de processen van Neurenberg ter verdediging in, dat had hij nooit iets gezegd had over de Joden, dat Maarten Luther vierhonderd jaar eerder niet ook al gezegd had.(4) Een ander pijnlijk voorbeeld: Toen Duitse kerkleiders in 1936 bij Hitler protesteerden tegen de mishandeling van Joden, kregen ze te verstaan: "Waarom beklaagt u zich? Ik volg alleen het voorbeeld van wat u [de kerk] ons eeuwenlang hebt voorgehouden". In de nacht van 9 op 10 november 1938 vond in Duitsland de Kristalnacht plaats. Synagogen, huizen, bedrijven, winkels, begraafplaatsen en scholen van Duitse Joden werden verwoest. Volgens de Duitse bisschop van Thüringen gaven de nazi's daarmee Luther, die op 10 november geboren is, 'het mooist denkbare verjaardagsgeschenk'.(5)

Luther dacht dat de Joden een radicaal gezuiverd evangelie zouden accepteren

Aanvankelijk dacht Maarten Luther dat de Joden zonder enkele aarzeling een radicaal gezuiverd evangelie zouden accepteren. In 1523 schrijft hij in Dass Jesus Christus ein geborener Jude sei dat de houding van de christenen er aan heeft bijgedragen dat de Joden zich niet wilden bekeren: "Want wij hebben de Joden behandeld alsof het honden waren en geen mensen". Hij hoopte dat als de Joden goed zouden worden behandeld en op vriendelijke wijze onderricht krijgen in de Bijbel, velen van hen christen zouden worden." Toen de gehoopte bekeringen uitbleven, sloeg de teleurstelling toe bij Luther. Hij raakte verbitterd en rancuneus en "de giftige vulgariteit van zijn anti-joodse pamfletten overtreft meer dan eens de grootste buitensporigheden van de kerkvaders en de middeleeuwse theologen".(6)

Nooit sprake geweest van een omslag

René Simon Süss promoveerde in 2005 op het thema Luther en de Joden en van hem is de doorwrochte studie 'Luthers theologisch testament'.(7) Süss legt bloot dat Luthers diepe aversie tegen de Joden een structureel karakter draagt en al aantoonbaar is in zijn vroegste geschriften. Het heersende beeld alsof Luther aanvankelijk positief schreef over Joden, terwijl dat later sterk veranderde, is niet correct, aldus Süss. Er is volgens hem nooit sprake geweest van een omslag. "Luther heeft theologisch nooit positief over de Joden gedacht en geschreven. Vanaf zijn eerste commentaar op de Psalmen uit 1515 tot en met zijn smaadschrift 'Von den Juden und ihren Lügen' uit 1543 heeft hij zijn gemoed vrijuit gelucht," zegt de Lutherkenner in een interview in dagblad Trouw.(8) Luther schrijft het onheil dat mens en wereld treft bij voorkeur op het conto van de Joden. Hij ziet de Joden als een 'duivelse last'.

Luther zou Paulus hebben geattaqueerd

C.J. van den Boogert schrijft in het tijdschrift 'Vrede over Israël':

Zelf ben ik met Süss van mening dat er van meet af aan een anti-joodse houding bij Luther aanwezig is geweest. Mijn vraag daarbij aan Luther is: als een Jood tot het geloof in Christus komt, mag hij dan Jood blijven, de besnijdenis blijven toepassen, de joodse feesten blijven vieren, de sabbat blijven houden? Daarvoor zou mijns inziens bij hem geen ruimte zijn geweest. Joden moesten zich bij de kerk voegen, dus christen worden en geheel assimileren. Luther bestreed alle judaïsme bij zijn medegelovigen uit de volken, hij zou het als oud zuurdesem ook bij joodse gelovigen in Jezus bestreden hebben. Als Paulus, op wie Luther zich beroept bij zijn recht­vaardigingsleer, een tijdgenoot van hem zou zijn geweest, dan zou hij mijns inziens klinkende ruzie met hem gehad kunnen hebben over de besnijdenis van Timotheüs (Hand. 16:3) en over het afleggen van de gelofte van het nazireeërschap (Hand. 21:22-26)..(9)

Luther zou Paulus verbaal aanvallen
Ik denk dat Luther een nietsontziende verbale aanval op Paulus zou hebben geopend als ze tijdgenoten waren geweest. Naast de door van den Boogert genoemde voluit Joodse gebruiken die Paulus (Sha'ul) praktiseerde, was deze 'apostel der heidenen' ontzettend vaak in de synagoge te vinden alwaar hij uit de Tenach leerde (o.a. Handelingen 17:1-4). Ook sprak hij gedurende een langere periode dagelijks in de yeshivah - een plaats waar de Tora wordt onderwezen - van Tyrannus (Handelingen 19:8-9), verklaarde hij tegen een aantal plaatselijke Joodse leiders dat hij de gebruiken van hun voorouders niet heeft geschonden (Handelingen 28:17) en zei Paulus ten overstaan van het Sanhedrin: "Broeders, ik ben een farizeeër (Parush) uit een geslacht van farizeeën" (Handelingen 23:6). Paulus zei 'ik ben' en niet 'ik was', waaruit overduidelijk blijkt dat hij zichzelf bleef identificeren als farizeeër, ook nadat hij Jezus had aanvaard als de Messias. Luther zou het aan de stok hebben gekregen met alle Joodse gelovigen in het Nieuwe Testament als ze in zijn tijd waren geplaatst. Zo waren de apostelen na de uitstorting van de Heilige Geest (Ruach HaKodesh) dagelijks in de synagoge en de tempel (Beit HaMikdash) te vinden, waar ze bij elkaar kwamen (Handelingen 2:1-14). Luther zou Jezus (Jesjoea) met zijn Joodse gebedskwasten, tsietsiet genaamd (Matteüs 9:20, Matteüs 14:36), niet hebben herkend als hij hem in de straten van het Duitse Rijk was tegengekomen. Hij zou langs hem zijn gelopen en snel een kruis hebben geslagen, zijn eigen woorden indachtig: "Als men een Jood in het dagelijkse leven tegenkomt, mag men wel gauw een kruis slaan, want de duivel staat dan in levenden lijve voor je."'(10)

Anti-Joodse maatregel die de overheid zou moeten nemen volgens Luther

Bij Luther voltrok zich geen rolwisseling. Es is geen vroege en late Luther. Hij had van begin af aan een anti-Joodse houding, maar de situatie lijkt te zijn geëscaleerd op het moment dat een aantal christenen overging op het Jodendom.(11/12) Hij kwam toen met de meest radicale antisemitische maatregelen op de proppen in zijn smaadschrift 'Von den Juden und ihren Lügen' uit 1543. In dit voze werk beschrijft Luther dat de christen buiten de duivel om geen ergere vijand heeft dan de Jood. Zij hebben de Heer en Heiland gedood en weigeren nog steeds halsstarrig om tot bekering te komen. Hij pleit voor harde maatregelen. De ban moet tegen hen voltrokken worden (Deuteronomium 13:16). In het pamflet - dat een lange verachtelijke scheld- en schimppartij is - pleit hij voor de volgende 7 maatregelen die de overheid tegen de Joden zou moeten nemen:

• Steek synagogen en Joodse scholen in brand, en wat niet verbrandt, moet met modder worden bedekt.
• Verwoest de huizen van Joden, de Joden moeten in stallen wonen zoals zigeuners.
• Neem Joden hun gebedsboeken en andere heilige geschriften af.
• Verbied Joods religieus onderwijs.
• Neem sieraden en geld van de Joden af.
• Verbied Joden te reizen.
• Verplichte tewerkstelling van Joden.(13)

Let op het venijn en de virulente haat in Luthers woorden:

Men moet hun synagogen of scholen in brand steken en wat niet wil branden moet men met aarde overdekken, zodat geen mens er een steen of sintel meer in ziet, voor eeuwig niet... Hun synagogen moet men in brand steken en wie er toe in staat is werpe er zwavel en pek bij en vuur uit de hel. Dat zou ook erg goed zijn, opdat God ziet dat het ons ernst is en opdat de hele wereld dit voorbeeld ziet, dat wij een dergelijk huis waarin Joden, God, onze lieve schepper en Vader van zijn Zoon zo schandelijk lasteren - dat wij tot dusverre passief hebben geduld - nu zijn verdiende loon hebben gegeven.

Dit geschrift van Luther heeft de weg geplaveid naar de fabrieken des doods van nazi-Duitsland. Wat Hitler heeft gedaan, te beginnen met de Kristallnacht op 9 november 1938, heeft Luther aangeraden, uitgezonderd de gaskamers.

Maarten Luther effende de weg voor de Holocaust

Süss ontkracht in zijn boek de algemeen heersende opvatting dat het de late Luther was die er antisemitische ideeën op na hield. Nee, het was niet alleen de zieke, zwakke en verbitterde Luther, die de dood in de ogen keek, die antisemitisch was. Het was geen op zichzelf staand incident, een vlekje op het blazoen van een man die daarvoor een onberispelijk leven leidde zonder enige wanklank wat betreft zijn houding ten aanzien van de Joden. Er is volgens Süss sprake van theologische continuïteit. Het is geen zwarte bladzijde, het is een zwart boek. "Luther was consistent in zijn anti-Joodse visie. Joden hadden de Heer vermoord, dus kon het nooit meer wat met hen worden... Het hele pandemonium van anti-Joodse stereotypen heeft de reformator steeds herhaald... Luther effende [daarmee] de weg voor de Holocaust," aldus Süss. Er loopt een lijn van het antisemitisme van Luther naar de Sjoa - het Hebreeuwse woord voor vernietiging. De Sjoa is geen gebeurtenis die op zichzelf staat; de vernietiging van het Europese Jodendom heeft niet in een vacuüm plaatsgevonden. De daders waren gewone mensen van vlees en bloed die Luthers demonisering van Joden overnamen en dat combineerden met racisme.(14)

Was Luther een kind van zijn tijd?

Soms wordt gezegd dat Luther een kind van zijn tijd was. Dit is niet alleen een dooddoener, het is ook nog eens onwaar. Zijn tijdgenoten maakten bezwaar tegen de diepte en scherpte van zijn antisemitisme. Het is algemeen bekend dat men toentertijd fel van leer trok tegen opponenten en in polemieken grof verbaal geweld niet schuwde. Men nam in een pennenstrijd geen blad voor de mond, om het eufemistisch uit te drukken. Toch ging niemand zo ver als deze hervormer. Luthers woorden zijn van een ongeëvenaarde meedogenloze felheid. Daarenboven beval hij de overheid aan allerlei wrede anti-Joodse maatregelen te nemen, zoals het in brand steken van synagogen. De reformator Calvijn (1509-1564), die vaak in een adem wordt genoemd met Maarten Luther, spoorde niet aan tot haat en stond geen verdrijving en andere slechte behandeling van de Joden voor. "Terwijl lieden als Streicher, Goebbels, Hitler en ten onzent de NSB graag citeerden uit Luthers geschrift Von den Juden und ihren Lügen, werd nooit een woord geciteerd uit Calvijns geschriften."(15/16)

'Wie aan Mijn volk komt, komt aan Mijn oogappel'

Het is dubieus om het gedrag van iemand die zegt een navolger van Christus te zijn, te vergoelijken door te zeggen dat hij een kind van zijn tijd was. Een (orthodox) christen leeft vanuit de Bijbel, dat het fundament van zijn denken en handelen behoort te zijn. De Bijbel is de maatstaf voor het leven van een orthodoxe gelovige. En wat lezen we, nog afgezien van het Grote Liefdesgebod, in de Bijbel? Dat het Joodse volk Gods volk is en dat God Zijn volk met een eeuwige liefde lief heeft. En dat God zegt: "'Wie aan Mijn volk komt, komt aan Mijn oogappel". Luther was zogezegd van God los in het vervloeken van de Joden, want wie hen vervloekt, is ook zelf vervloekt (Genesis 12:3). Ten diepste zijn alle vormen van antisemitisme opstand tegen God. In de benaming 'antisemitisme' ligt de kernbetekenis opgesloten: vijandschap tegen de SJEM, de NAAM van de Heilige Israëls. Antisemitisme zegt daarom veel, zo niet alles, over degenen die zich daaraan schuldig maken.

H. Biesma zegt te dienaangaande in 'Vrede over Israël':

In het anti-semitisme zien we ons eigen beeld weerspiegeld: dat niet-Joden het niet kunnen verkroppen dat zij door (het bestaan van) Israël worden geconfronteerd met de Enige God en Zijn wet. En dat wij daardoor worden 'herinnerd aan alle heidense gehechtheden' van onze ziel (Miskotte). Dat wordt als doodssteek voor alle autonomie gevoeld. En dat ís het ook... Anti-semitisme: verzet tegen de Naam van de Enige, de Heilige...(17)

De joods-christelijk pastor Ben Kok drukt het kernachtig uit:

Wie de Joden haat, haat ook de God van Abraham, Isaak en Jakob en daarmee is Maarten Luther een anti-semiet geweest, van God los.(18)

Anti-Joodse sentimenten

In het 'christelijke' Europa heerste eeuwenlang een sterk anti-Joods sentiment. Joden werden stelselmatig achtergesteld, verbannen, van hun bezittingen beroofd en mishandeld en vermoord. De Amerikaanse politicoloog Goldhagen merkt op dat als puntje bij paaltje kwam, de Kerk de Joden niet wilde doden, maar hen wilde bekeren, omdat dit de suprematie van het christendom zou bevestigen.(19) Het aanvallen en verdrijven van Joden vormt geen bijzaak in de middeleeuwse geschiedenis; het gebeurde zo wijdverbreid dat de christenen tegen het einde van de 16e eeuw West-Europa voor het grootste deel gezuiverd hadden van Joden, met geweld welteverstaan.(20) In de woorden van Joshua Trachtenberg lieten de middeleeuwen aan de moderne tijd wat de Joden betreft 'een haat na, zo diep en onpeilbaar, en zo intens, dat hij elk begripsvermogen te boven gaat'.(21) Dit vormde mede de vruchtbare voedingsbodem voor de gruwelen die de nazi's hebben begaan. Vooral het klimaat in Duitsland was grondig verziekt. Daarom kon daar de Sjoa plaatsvinden, nadat het antisemitisme een metamorfose had doorgemaakt van zijn middeleeuwse, religieuze vorm naar zijn moderne raciale vorm en van daaruit naar het uitroeiings-antisemitisme in nazi-Duitsland. De cognitieve inhoud van het antisemitisme werd in de 19e eeuw opnieuw vormgegeven en 'gemoderniseerd' en er verscheen een modern, raciaal antisemitisme, maar de houding waar dit uit voortkwam leek onveranderd en dat was de middeleeuwse animositeit jegens de Joden. Deze houding vormde de basis voor de ideeën van de Duitsers over de Joden en hun relatie met hen.(22) Luther heeft met zijn apert antisemitische ideeën, zijn uitzinnige Jodenhaat en zijn voorgestelde anti-Joodse maatregelen, substantieel bijgedragen aan deze houding en de verdere ontwikkeling van het antisemitisme, en hij zette daarmee de toon in het protestantse Duitsland. Zijn felle antisemitisme was - om met Süss te spreken - medebepalend voor het klimaat waarin de nazi's 6 miljoen Joden vermoordden.

De Jodenhaat is de grootste schandvlek uit de geschiedenis van de christelijke kerk

De schandelijke wijze waarop 'christenen' door de eeuwen heen Joden hebben behandeld en over ze hebben gesproken en waar de hervormer Luther - die aan de wieg van de Reformatie stond - er één van was, is de grootste schandvlek uit de geschiedenis van de christelijke kerk en diametraal tegengesteld aan Gods Woord. Het is de pervertering van het christelijke geloof en een slag in het gezicht van God. Om het samen te vatten met Edward H. Flannery:

Antisemitisme is verloochening van het christelijk geloof, tekortschieten in christelijke hoop en aantasting van de christelijke liefde.


Noten:

1. Hans Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Deel I Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme, Uitgeverij Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1981, p.147.
2. Hoogerwerf, A., Christelijke denkers over politiek: Een oogst van twintig eeuwen, Ten Have, Baarn, 1999.
3. Virginia Marin: Martin Luther's Terrible Mistake: The Seven Point Plan, http://www.suite101.com/article.cfm/messianic_judaism/115985/1
4. Ibid.
5. Trouw 6 november 2005.
6. Hans Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Deel I Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme, Uitgeverij Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1981, p.147-148.
7. René Simon Süss, Luthers theologisch testament, V.U. Uitgeverij, 2006.
8. Trouw, 15-01-2008.
9. C.J. van den Boogert in: Vrede over Israël, jaargang 52, nr. 2, april 2008.
10. Uit: 'Over de Joden en hun leugen', geciteerd in Hans Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Deel I Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme, Uitgeverij Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1981, p.150.
11. Andries Hoogerwerf, Wij en zij - Intolerantie en verdraagzaamheid in 21 eeuwen, Damon, Budel, 2002, p.81.
12. Tegenwoordig bieden protestanten een podium voor christenen die overstappen op het orthodoxe Jodendom. In het rtv-magazine van de Evangelische Omroep van een paar jaren geleden staat het verhaal opgetekend van Bert Woudwijk, die nu door het leven gaat als Ary'el Tsion ('leeuw van God'). De EO bericht als volgt: "Deze voormalig christelijke voorganger herroept al zijn preken over Jezus als Gods eniggeboren Zoon en is officieel een orthodoxe Jood geworden. Binnenkort vestigt hij zich definitief in het Heilige Land, daarmee een horde critici achter zich latend. Zet hij een trend?" Het is een afgewogen stuk, waarin ook critici aan het woord komen. (http://www.eo.nl/tijdschriften/visie) Ook René Süss, die lang werkzaam was als hervormd predikant, ruilde de kerk in voor de synagoge. Hij verschijnt regelmatig in het Reformatorisch Dagblad, zie o.a. http://www.refdag.nl/nieuws/theoloog_suss_de_aarde_is_van_de_mensenkinderen_1_393619
13. Hans Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Deel I Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme, Uitgeverij Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1981, p.150.
14. Volkskrant 6 november 2005
15. Hans Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Deel I Theologische en kerkelijke wortels van het antisemitisme, Uitgeverij Boekencentrum, 's-Gravenhage, 1981, p.154.
16. Wel droeg Calvijn, als oud-volgeling van Rome, een onversneden (en verwerpelijke!) vervangingsthelogie uit. Het Joodse volk is in zijn ogen definitief door God verworpen. Doordat ze Christus hebben verworpen, houden ze op Gods volk te zijn. De Kerk was in haar plaats getreden. Het Jodendom was voor hem een onbegrijpelijk anachronisme.
17. H. Biesma, Vrede over Israël, jaargang 47, nr. 1 januari 2003.
18. torayeshua.nl/files/pdf/maarten-luther-en-rene-suss.pdf
19. Daniel Jonah Goldhagen. Hitlers gewillige beulen. Menteau, De Bezige Bij, Amsterdam, 1996, p.61.
20. Ibid.
21. Trachtenberg. The Devil and the Jews, p.12. Aangehaald in Goldhagen (1996), pag.61.
22. Goldhagen, pag.62.

Lees verder

• Antisemitisme Bijbel: Paulus in 1 Tessalonicenzen 2:14-15-16
• Antisemitisme Nieuwe Testament: Johannes e.a. anti-Joods?
• Jezus-belijdende Joden ingelijfd in christendom en Kerk?
• Psalm 23 - De Heer is mijn herder (Jezus is de goede herder)