Angststoornissen: soorten, symptomen, oorzaken & behandeling

Er zijn verschillende soorten angststoornissen. Angst is een normale reactie op stress en kan in sommige situaties gunstig zijn. Het kan je waarschuwen voor gevaren en helpen bij het treffen van voorbereidingen en je alertheid verhogen. Angststoornissen verschillen van normale gevoelens van nervositeit of angstgevoelens, en bestaat uit overmatige angst. Bij angststoornissen houdt de angst aan (vaak zes maanden of langer) en is de angst buitenproportioneel. Angststoornissen zijn de meest voorkomende psychische aandoeningen en treffen bijna 30 procent van de volwassenen op een bepaald moment in hun leven. Angststoornissen zijn evenwel goed behandelbaar en er zijn een aantal effectieve behandelingen beschikbaar. Behandeling helpt de meeste mensen om een normaal en productief leven te leiden.

• Wat zijn angststoornissen?
• Symptomen
• Overmatig zorgen maken en piekeren
• Slaapproblemen
• Irrationele angsten
• Spierspanning
• Chronische spijsverteringsproblemen
• Plankenkoorts
• Zelfbewustzijn
• Paniek
• Flashbacks en herbelevingen
• Perfectionisme
• Dwangmatig gedrag
• Zelftwijfel
• Soorten angststoornissen
• Gegeneraliseerde-angststoornis
• Paniekstoornis
• Fobieën
• Agorafobie of straatvrees
• Sociale angststoornis (sociale fobie)
• Separatieangst (verlatingsangst)
• Oorzaken
• Risicofactoren
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van angststoornissen
• Psychotherapie en medicatie
• Zelfhulp en coping
• Prognose en beloop

Wat zijn angststoornissen?

Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen vrees en angst.[1] Vrees is de emotionele respons op een werkelijke of waargenomen naderende dreiging. Angst verwijst naar de anticipatie op een toekomstige dreiging. Er is een overlap tussen deze twee toestanden.

Angst is een emotionele reactie op een toekomstige dreiging en wordt geassocieerd met een vecht- of vluchtreactie.Angststoornissen kunnen ervoor zorgen dat mensen situaties proberen te vermijden die hun symptomen teweegbrengen of verergeren. Werkprestaties, schoolwerk en persoonlijke relaties kunnen erdoor worden beïnvloed.

Over het algemeen geldt dat als een persoon de diagnose angststoornis heeft, de angst:

• niet in verhouding staat tot de situatie of ongepast is voor de leeftijd
• je hindert om normaal te functioneren en je dagelijkse taken uit te voeren

Symptomen

Iedereen is van tijd tot tijd nerveus of angstig, bijvoorbeeld als je iets moet zeggen in het openbaar, of bij financiële moeilijkheden. Sommige mensen zijn echter zo vaak angstig of de angst is zo krachtig aanwezig, dat het hun leven begint te beheersen. Maar hoe weet je of je dagelijkse angst de grens is gepasseerd naar een stoornis? Dat is niet makkelijk te zeggen. Angst komt in veel verschillende vormen voor, zoals paniekaanvallen, fobieën en sociale angst, en het onderscheid tussen een officiële diagnose en 'normale' angst is niet altijd duidelijk te trekken. Als je regelmatig last hebt van een van de volgende symptomen, is het verstandig om hierover in gesprek te gaan met je huisarts.

Overmatig zorgen maken en piekeren

Het kenmerk van gegeneraliseerde-angststoornis – de breedste vorm van angst – is er sprake van een overmatige angst en bezorgdheid over een aantal gebeurtenissen of activiteiten. Maar wat is 'overmatig'? In het geval van een gegeneraliseerde-angststoornis betekent dit dat je op de meeste dagen van de week, gedurende zes maanden, aanhoudende angstige of bezorgde gedachten hebt. Ook moet de angst zo erg zijn dat deze het dagelijks leven verstoort en gepaard gaat met merkbare symptomen, zoals vermoeidheid. Het onderscheid tussen een angststoornis en gewoon normale angstgevoelens is of je emoties veel leed en disfunctioneren op diverse leefgebieden veroorzaken.

Slaapproblemen

Problemen met in slaap vallen of met doorslapen, houdt verband met een breed scala aan gezondheidsproblemen, zowel fysiek als psychologisch. En het is natuurlijk niet ongebruikelijk om te draaien en te woelen in bed als je de volgende dag een belangrijke voordracht moet houden of een sollicitatiegesprek hebt. Maar als je merkt dat je chronische slaapproblemen hebt en de slaap niet kan vatten omdat je aan het piekeren bent over specifieke problemen (zoals geld of interacties met andere mensen) of niets in het bijzonder, kan dit een teken zijn van een angststoornis. Volgens sommige schattingen heeft de helft van alle mensen meteen gegeneraliseerde-angststoornis last van slaapproblemen.

Irrationele angsten

Sommige angsten worden helemaal niet gegeneraliseerd; integendeel, soms zijn angsten gekoppeld aan een specifieke situatie of ding, zoals vliegen, dieren of drukte. Als de angst overweldigend, verstorend en buitenproportioneel is in relatie tot het daadwerkelijke risico, is het een veelbetekenend teken van een fobie, een soort angststoornis. Hoewel fobieën verlammend kunnen zijn, zijn ze niet altijd duidelijk. Sterker nog, ze komen misschien niet naar boven totdat je een specifieke situatie onder ogen ziet en ontdekt dat je niet in staat bent om je angst te overwinnen. Iemand die bang is voor slangen kan jaren door het leven gaan zonder een probleem te hebben, totdat je in een situatie terechtkomt waarin je geconfronteerd wordt met een slang, bijvoorbeeld bij een bezoekje aan en reptielenmuseum of een trektocht door de natuur van Amerika.

Spierspanning

Bijna constante spierspanning is een symptoom van een angststoornis. Dit symptoom kan zo aanhoudend en doordringend zijn dat mensen die er al lang mee hebben geleefd, het na een tijdje niet meer opmerken. Regelmatige lichaamsbeweging kan helpen de spierspanning onder controle te houden, maar de spanning kan oplaaien als een blessure of een andere onvoorziene gebeurtenis de trainingsgewoonten verstoort. Plotseling kan iemand veranderen in een wrak, omdat hij zijn angsten niet meer de baas kan door te sporten en ongelooflijk rusteloos en prikkelbaar wordt.

Chronische spijsverteringsproblemen

Angst kan in de geest beginnen, maar manifesteert zichzelf vaak in het lichaam door fysieke symptomen, zoals chronische spijsverteringsproblemen met buikpijn, krampen, opgeblazen gevoel, gasvorming, winderigheid, obstipatie en/of diarree. De darm is erg gevoelig voor psychologische stress en omgekeerd kan het fysieke en sociale ongemak van chronische spijsverteringsproblemen iemand meer angstig maken.

Plankenkoorts

De meeste mensen krijgen op zijn minst een paar vlinders in de buik voordat ze een groep mensen moeten toespreken of anderszins in de schijnwerpers staan. Maar als de angst zo sterk is dat ook coaching of oefening geen soelaas biedt, of als je veel tijd besteedt aan piekeren over sociale situaties, kun je een vorm van sociale fobie hebben. Mensen met sociale angst hebben de neiging om zich vreselijk zorgen te maken, vele dagen of weken voorafgaand aan een bepaalde gebeurtenis of situatie. En als ze erin slagen om ermee door te gaan, hebben ze de neiging zich diep ongemakkelijk te voelen en er nog lang over na te denken, zich afvragend hoe ze overkwamen op anderen.

Zelfbewustzijn

Bij sociale angst ben je bang dat iedereen negatief over je denkt, bijvoorbeeld als je naar een feestje gaat, een toespraak houdt, in gezelschap eet. In de meeste gevallen wordt de angst uitgelokt door alledaagse situaties, zoals het voeren van een-op-een gesprekken op een feestje, of eten en drinken met anderen. In deze situaties hebben mensen met een sociale fobie het gevoel dat alle ogen op hen gericht zijn en krijgen ze last van blozen, beven, misselijkheid, overvloedig zweten of problemen met praten. Deze symptomen kunnen zo ontwrichtend zijn dat ze het moeilijk maken om nieuwe mensen te ontmoeten, relaties te onderhouden en vooruitgang te boeken op het werk of op school.

Paniek

Paniekaanvallen kunnen angstaanjagend zijn: stel je een plotseling, aangrijpend gevoel van angst en hulpeloosheid voor dat enkele minuten kan duren en wat vergezeld gaat van angstaanjagende fysieke symptomen zoals ademhalingsproblemen, een versnelde hartslag, tintelingen of gevoelloze handen of vingers, zweten, zwakte of duizeligheid, pijn op de borst, buikpijn en warm of koud gevoel. Niet iedereen met een paniekaanval heeft een angststoornis, maar mensen die ze herhaaldelijk ervaren, kunnen de diagnose paniekstoornis krijgen. Mensen met een paniekstoornis leven in angst over wanneer en waar hun volgende aanval zal plaatsvinden en ze hebben de neiging plaatsen te vermijden waar aanvallen in het verleden hebben plaatsgevonden.

Flashbacks en herbelevingen

Het herbeleven van een verontrustende of traumatische gebeurtenis, zoals een gewelddadige ontmoeting, een auto-ongeval of de plotselinge dood van een geliefde, is een kenmerk van posttraumatische stressstoornis (PTSS), die sommige kenmerken deelt met angststoornissen. Maar flashbacks kunnen ook voorkomen bij andere soorten angst. Sommige mensen met sociale angst kunnen PTSS-achtige flashbacks van ervaringen hebben die misschien niet overduidelijk traumatisch lijken, zoals publiekelijk bespot worden. Deze mensen kunnen zelfs herinneringen aan de ervaring vermijden, nog een symptoom dat doet denken aan PTSS.

Perfectionisme

De kieskeurige en obsessieve mindset die bekend staat als perfectionisme gaat hand in hand met angststoornissen. Als je jezelf constant aan het beoordelen bent of als je veel zorgen over het maken van toekomstige fouten of voortdurend volledig tekortschiet naar je ideaalbeeld, dan heb je waarschijnlijk een angststoornis. Perfectionisme komt vooral vaak voor bij obsessief-compulsieve stoornissen (OCS), die net als PTSS lange tijd als een angststoornis is beschouwd. OCD kan subtiel gebeuren, zoals in het geval van iemand die drie uur niet uit huis kan omdat zijn make-up absoluut precies goed moet zijn en ze steeds opnieuw moet beginnen.

Dwangmatig gedrag

Om gediagnosticeerd te worden met een obsessief-compulsieve stoornis, moeten iemands obsessiviteit en opdringerige gedachten gepaard gaan met dwangmatig gedrag, of het nu mentaal is (keer op keer tegen jezelf zeggen dat het oké is) of fysiek (steeds handen wassen, het rechtzetten van voorwerpen, alles steeds poetsen, etc.). Obsessief denken en dwangmatig gedrag worden een volwaardige stoornis wanneer de noodzaak om het gedrag te voltooien (rituelen) je leven begint te beheersen.

Zelftwijfel

Aanhoudende zelftwijfel is een veel voorkomend kenmerk van angststoornissen, waaronder gegeneraliseerde-angststoornis en OCD. In sommige gevallen kan de twijfel draaien om een ​​vraag die centraal staat in iemands identiteit ("ben ik wel het kind van mijn ouders?") of je relatie ("houdt mijn man wel van mij?"). Bij een angststoornis zijn deze 'twijfelaanvallen' vooral gebruikelijk wanneer een vraag niet te beantwoorden is. Ze kunnen niet tegen onzekerheid, waardoor de vraag een obsessie wordt.

Soorten angststoornissen

Er zijn verschillende soorten angststoornissen, waaronder gegeneraliseerde-angststoornis, paniekstoornis, specifieke fobieën, agorafobie, sociale fobie en separatieangst (verlatingsangst).

Gegeneraliseerde-angststoornis

Bij een gegeneraliseerde-angststoornis, ook wel piekerstoornis genoemd, is er sprake van overmatige angst en bezorgdheid voor dagelijkse dingen die meerdere levensgebieden betreffen en dit interfereert met de dagelijkse activiteiten. Deze voortdurende zorg en spanning kunnen gepaard gaan met lichamelijke symptomen, zoals rusteloosheid, gespannenheid, gemakkelijk moe worden, moeite met concentreren, verhoogde spierspanning of slaapproblemen. Vaak zijn de zorgen gericht op alledaagse dingen zoals werk, gezin, sociale relaties of kleine zaken zoals klusjes, autoreparaties of afspraken.

Paniekstoornis

Het kernsymptoom van paniekstoornis is terugkerende paniekaanvallen op onverwachte momenten. Paniekaanvallen zijn plotselinge golven van intense angst. Tijdens een aanval komen verschillende van deze symptomen in combinatie voor:

• hartkloppingen, bonzend hart of snelle hartslag
• zweten
• trillen of beven
  Buikpijn / Bron: Andrey Popov/Shutterstock.com
• kortademigheid of het gevoel dat je stikt
• pijn op de borst
• duizelig, licht in het hoofd of gevoel van zwakte
• gevoelloosheid of tintelingen
• rillingen of opvliegers
• misselijkheid of buikpijn
• angst om de controle te verliezen
• angst om te sterven

Omdat de symptomen zo ernstig zijn, kunnen veel mensen die een paniekaanval ervaren, geloven dat ze een hartaanval hebben of een andere levensbedreigende ziekte hebben en naar een ziekenhuis gaan. De gemiddelde leeftijd voor het optreden van een paniekstoornis is 22-23 jaar. Paniekaanvallen kunnen voorkomen bij andere psychische stoornissen zoals depressie of PTSS.

Fobieën

Een specifieke fobie is overdreven en aanhoudende angst voor een specifiek object, situatie of activiteit die over het algemeen niet schadelijk of gevaarlijk is. Mensen beseffen dat hun angst excessief is, maar ze kunnen het niet overwinnen. Deze angsten veroorzaken zo'n leed dat sommige mensen zich tot het uiterste inspannen om datgene te vermijden waar ze bang voor zijn. Voorbeelden zijn vliegangst of angst voor spinnen.

Agorafobie of straatvrees

Agorafobie is overmatige angst voor het verlaten van een veilige en vertrouwde omgeving. Het is de angst om in situaties te verkeren waarin ontsnapping moeilijk of beschamend kan zijn, of hulp mogelijk niet beschikbaar is in het geval van panieksymptomen. De angst staat niet in verhouding tot de werkelijke situatie en duurt in het algemeen zes maanden of langer en veroorzaakt problemen bij het dagelijkse functioneren. Een persoon met agorafobie ervaart deze angst in twee of meer van de volgende situaties:

• gebruik van het openbaar vervoer
• in open ruimtes zijn
• op afgesloten plaatsen zijn
• in de rij staan ​​of in een menigte zijn
• alleen thuis zijn

Je vermijdt actief de situatie of je hebt een metgezel nodig om bepaalde activiteiten te doen. Onbehandelde agorafobie kan zo ernstig worden dat een persoon niet in staat is om het huis te verlaten. Een persoon kan alleen worden gediagnosticeerd met agorafobie als de angst intens is of als deze de normale dagelijkse activiteiten aanzienlijk verstoort en er sprake is van lijdensdruk.

Sociale angststoornis (sociale fobie)

Een persoon met een sociale fobie heeft een aanzienlijk gevoel van angst voor sociale interacties waarin hij zou kunnen worden beschaamd, vernederd of afgewezen, of waarbij er op hem zou kunnen worden neergekeken. Mensen met deze aandoening zullen proberen de situatie te vermijden of met grote angst tegemoet treden. Veelvoorkomende voorbeelden zijn extreme angst voor spreken in het openbaar, nieuwe mensen ontmoeten of eten/drinken in het openbaar. De angst veroorzaakt problemen met het dagelijks functioneren en duurt ten minste zes maanden.

Separatieangst (verlatingsangst)

Een persoon met verlatingsangst is buitengewoon angstig of bezorgd om gescheiden te worden van gehechtheidspersonen, dus de mensen met wie hij zich verbonden voelt. Het gevoel gaat verder dan wat normaal is voor de leeftijd van de persoon, de angst blijft voortduren (ten minste vier weken bij kinderen en zes maanden bij volwassenen) en veroorzaakt problemen met het alledaagse functioneren. Een persoon met een scheidingsangststoornis kan zich voortdurend zorgen maken over het verlies van de persoon die het dichtst bij hem of haar is en hij kan aanhoudende tegenzin of weigering vertonen om, vanwege scheidingsangst, naar buiten, weg van huis, naar school, naar het werk of ergens anders naartoe te gaan. Ook kan hij nachtmerries over deze verlatingsangst krijgen. Zowel kinderen als volwassenen kunnen last hebben van separatieangst.

Oorzaken

Zoals met veel psychische aandoeningen het geval is, is de oorzaak van een angststoornis waarschijnlijk het gevolg van een complexe interactie van biologische en omgevingsfactoren, waaronder:

• verschillen in hersenchemie en -functie
• genetische invloeden
• verschillen in de manier waarop bedreigingen worden waargenomen
• ontwikkeling en persoonlijkheid

Risicofactoren

De oorzaken van angststoornissen zijn op dit moment onbekend, maar houden waarschijnlijk een combinatie in van factoren, waaronder genetische -, omgevings-, psychologische factoren en ontwikkelingsstoornissen. Angststoornissen kunnen in families voorkomen, wat suggereert dat een combinatie van genen en omgevingsstress de stoornissen kan veroorzaken. Ook zijn er meer vrouwen dan mannen met een angststoornis.

Onderzoek en diagnose

Om een angststoornis te diagnosticeren, kan een arts of een psychiater:

• een lichamelijk onderzoek uitvoeren om te zoeken naar signalen dat de angst kan worden gekoppeld aan medicijnen of aan een onderliggende medische aandoening
• bloedonderzoek of urineonderzoek of andere tests laten uitvoeren bij vermoeden van een medische aandoening
• gedetailleerde vragen stellen over je symptomen en medische voorgeschiedenis
• psychologische vragenlijsten en -testen gebruiken om een diagnose te stellen
• de criteria gebruiken die staan opgesomd in de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), uitgegeven door de American Psychiatric Association

Behandeling van angststoornissen

Angststoornissen worden over het algemeen behandeld met psychotherapie, medicatie of beide.

Psychotherapie en medicatie

Hoewel elke angststoornis unieke kenmerken heeft, reageren de meeste goed op twee soorten behandeling: psychotherapie of 'praattherapie' en medicijnen. Deze behandelingen kunnen alleen of in combinatie worden gegeven. Cognitieve gedragstherapie (CGT), een combinatie van twee vormen van psychotherapie: cognitieve therapie en gedragstherapie, kan een persoon helpen een andere manier van denken, reageren en gedrag te leren om zich minder angstig te voelen. Medicijnen genezen angststoornissen niet, maar kunnen wel significante verlichting van de symptomen geven. De meest gebruikte medicijnen zijn angstmedicatie (over het algemeen worden deze alleen voor een korte periode voorgeschreven) en antidepressiva. Bètablokkers, gebruikt voor hartaandoeningen, worden soms gebruikt om fysieke symptomen van angst te beheersen.

Zelfhulp en coping

Er zijn een aantal maatregelen die je kunt nemen om symptomen van angststoornissen het hoofd te bieden en de behandeling effectiever te maken. Stressmanagementtechnieken, mindfulness en gebed kunnen nuttig zijn. Steungroepen (in persoon of online) kunnen een gelegenheid bieden om ervaringen en copingstrategieën te delen. Vermijd cafeïne, die de symptomen kan verergeren en neem contact op met je arts over eventuele medicijnen.

Prognose en beloop

Mensen die hersteld zijn van een angststoornis hebben een groot risico op een terugval. Onderzoek laat zien zien dat 24% van de patiënten binnen 4 jaar een recidief heeft van de oorspronkelijke angststoornis en dit percentage stijgt tot 55% als niet alleen een terugkeer van de oorspronkelijke angststoornis wordt meegeteld, maar ook het ontstaan van andere angststoornissen of een depressieve stoornis.[2] Uit de literatuur blijkt dat het afbouwen van antidepressiva een uitlokkende factor kan zijn, maar je kan ook een terugval hebben zonder aanwijsbare oorzaak. Vermoedelijk blijft er een angstgevoeligheid bestaan, ook als de stoornis in remissie is. Derhalve is het verstandig om alert te zijn op de terugkeer van klachten als je hersteld bent van een angststoornis, zodat tijdig kan worden ingegrepen als de klachten weer de kop opsteken.[3]

Noot:

1. American Psychiatric Association. Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5). Nederlandse vertaling van Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5th Edition. Amsterdam: Boom Psychologie, 2014, p.287.
2. Scholten WD, Batelaan NM, Penninx BWJH, et al. Diagnostic instability of recurrence and the impact on recurrence rates in depressive and anxiety disorders. J Affect Disord. 2016;195:185-90. doi:10.1016/j.jad.2016.02.025. Epub 2016 Feb 9.
3. Anna D.T. Muntingh, Neeltje M. Batelaan en Anton J.L.M. van Balkom. Terugval bij angststoornissen. Ned Tijdschr Geneeskd. 2019;163:D2785

Lees verder

• Angst en angststoornissen: vaker bij vrouwen dan bij mannen
• Angst: soorten angst en symptomen, klachten en oorzaken
• Angstaanvallen: symptomen, behandeling en angst stoppen
• Paniekaanval: symptomen en oorzaken van een paniekstoornis