PTSS: symptomen, kenmerken, oorzaak, behandeling en prognose

Posttraumatische-stressstoornis (PTSS) is een psychiatrische stoornis die kan voorkomen bij mensen die een traumatische gebeurtenis hebben meegemaakt of er getuige van zijn geweest, zoals een natuurramp, een ernstig ongeval, een terroristische daad, oorlog/gevechtshandelingen, verkrachting of andere gewelddadige persoonlijke aanvallen. Mensen met PTSS hebben last van intense, verontrustende gedachten en gevoelens met betrekking tot deze traumatische ervaring(en) die lang duren nadat de traumatische gebeurtenis is geëindigd en ten minste één maand aanhouden. Je kunt de gebeurtenis(sen) herleven door middel van flashbacks of nachtmerries; je kunt verdriet, angst of woede voelen; je kunt je afgescheiden of vervreemd voelen van andere mensen. Mensen met PTSS kunnen situaties of mensen vermijden die hen herinneren aan de traumatische gebeurtenis, en ze kunnen sterke negatieve reacties hebben op iets dat zo gewoon is als een hard geluid of een toevallige aanraking.

• Vóórkomen van PTSS in Nederland
• PTSS symptomen en kenmerken
• Opdringerige (intrusieve) herinneringen
• Vermijding
• Negatieve veranderingen in cognities en stemming
• Veranderingen in fysieke en emotionele reacties
• Oorzaken van PTSS
• Risicofactoren
• Biologische factoren
• Psychologische factoren
• Omgevingsfactoren
• Differentiële diagnoses
• Behandeling
• Psychotherapie voor PTSS
• Medicijnen voor PTSS
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Vóórkomen van PTSS in Nederland

Posttraumatische-stressstoornis (PTSS) komt relatief vaak voor in Nederland. De kans om PTSS te ontwikkelen in je leven is 7%.

PTSS symptomen en kenmerken

De symptomen en kenmerken van PTSS kunnen binnen een maand na een traumatische gebeurtenis beginnen, maar soms verschijnen de symptomen pas jaren na de gebeurtenis. Deze symptomen veroorzaken aanzienlijke lijdensdruk of beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren of het functioneren op andere belangrijke terreinen in je leven. De symptomen kunnen ook interfereren met je vermogen om je normale dagelijkse taken uit te voeren.

De symptomen van PTSS zijn over het algemeen onder te brengen in vier groepen: opdringerige (intrusieve) herinneringen, vermijding, negatieve veranderingen in denken en gemoed, en veranderingen in fysieke en emotionele reacties. De symptomen kunnen in de loop van de tijd variëren of variëren van persoon tot persoon.

Opdringerige (intrusieve) herinneringen

Symptomen van intrusieve herinneringen kunnen zijn:

• recidiverende, onvrijwillige, pijnlijke herinneringen aan de traumatische gebeurtenis
• herbeleven van de traumatische gebeurtenis alsof het opnieuw gebeurde (flashbacks)
• onaangename, schokkende dromen of nachtmerries over de traumatische gebeurtenis
• intense of langdurige psychische lijdensdruk bij blootstelling aan interne of externe prikkels die een aspect van de psychotraumatische gebeurtenis(sen)

Vermijding

Vermijding kan bestaan uit:

• proberen om niet te denken of te praten over de traumatische gebeurtenis(sen)
• plaatsen, activiteiten of mensen vermijden die je herinneren aan de traumatische gebeurtenis(sen)

Negatieve veranderingen in cognities en stemming

Symptomen van negatieve veranderingen in cognities en stemming kunnen bestaan uit:

• onvermogen om zich een belangrijk aspect van de psychotraumatische gebeurtenis(sen) te herinneren
• aanhoudende en overdreven negatieve overtuigingen of verwachtingen over jezelf, anderen of de wereld
• aanhoudende, vertekende opvattingen over de oorzaak of gevolgen van de psychotraumatische gebeurtenis(sen), die ertoe leiden dat je jezelf of anderen er de schuld van geeft.
• aanhoudende negatieve gemoedstoestand
• afgenomen belangstelling voor, of deelname aan belangrijke activiteiten
• gevoelens van onthechting of vervreemding van anderen ervaren
• moeite om positieve emoties te ervaren

Veranderingen in fysieke en emotionele reacties

• Veranderingen in lichamelijke en emotionele reacties kunnen bestaan uit:
• prikkelbaar gedrag (agitatie) en woede-uitbarstingen (verbaal en/of fysiek)
• roekeloos of zelfdestructief gedrag
• hypervigilantie (constante waakzaamheid)
• overdreven schrikreacties
• concentratieproblemen.
• verstoring van de slaap

De duur van de stoornis is langer dan één maand. Dus de klachten moeten ten minste één maand aanhouden.

Oorzaken van PTSS

Je kunt een posttraumatische-stressstoornis ontwikkelen na blootstelling aan blootstelling aan een of meer psychotraumatische gebeurtenissen. Het is anno 2024 niet duidelijk waarom sommige mensen PTSS krijgen. Zoals met de meeste psychische problemen, wordt PTSS waarschijnlijk veroorzaakt door een combinatie van verschillende factoren, zoals:

• stressvolle ervaringen die je reeds hebt meegemaakt in je leven
• aangeboren geestelijke gezondheidsrisico's (toegenomen kans op ontwikkelen van depressie of angst)
• kenmerken van je persoonlijkheid (karaktertrekken of temperament)
• de wijze waarop je hersenen de chemicaliën en hormonen regelen die je lichaam afgeeft als reactie op stress

De meest voorkomende gebeurtenissen die leiden tot de ontwikkeling van PTSS zijn:

• blootstelling aan oorlog
• lichamelijke mishandeling in de kinderjaren
• seksueel geweld
• mishandeling
  Een auto-ongeval kan PTSS veroorzaken / Bron: Dmitry Kalinovsky/Shutterstock.com
• bedreigd worden met een wapen
• auto-ongeval
• brand
• natuurramp
• overval
• beroving
• vliegtuigongeval
• marteling
• ontvoering
• levensbedreigende medische diagnose
• terroristische aanslag
• andere extreme of levensbedreigende gebeurtenissen

Risicofactoren

Mannen en vrouwen van alle leeftijden kunnen een posttraumatische stressstoornis ontwikkelen. Sommige factoren vergroten echter het risico om PTSS te ontwikkelen na een traumatische gebeurtenis, zoals:

Biologische factoren

Bij vrouwen houdt de stressrespons langer aan en een PTSS duurt dan ook vaak langer bij vrouwen. Naast psychologische en sociale factoren, spelen oestrogenen, cortisol en oxytocine een belangrijke rol in de verklaring van verschillen tussen mannen en vrouwen bij PTSS.

Men schat de erfelijke invloed op PTSS op ongeveer 30%. Er zijn hierbij meerderen genen betrokken, waarbij het bij de kwetsbaarheid voor PTSS vooral gaat om interacties tussen genetische factoren en omgevingsfactoren. Zo hebben bijvoorbeeld mensen met de korte variant van het 5-HTTLPR-gen – het gen dat het transport reguleert van de stemmingsbepalende neurotransmitter serotine – een verhoogd risico op PTSS als ze ook risicofactoren in de omgeving hebben, zoals gebrek aan sociale steun.

Een gering hippocampusvolume is een risicofactor voor PTSS na het meemaken van een trauma. De hippocampus is dat deel in de hersenen dat een belangrijke rol speelt bij de opslag van informatie in het geheugen, de ruimtelijke oriëntatie en het controleren van gedrag dat van belang is voor de overleving.

Vrouwen met PTSS die in de laatste maand van hun zwangerschap zitten, krijgen baby's met lagere cortisolspiegels, wat duidt op een verhoogde stressrespons en een overgevoelige stress-as. Het gaat hierbij om een zogenoemd epigenetisch effect, waarbij een traumatische gebeurtenis de stressgevoeligheid bij de volgende generatie beïnvloedt.

Psychologische factoren

Psychologische factoren die van belang zijn voor het risico op PTSS na een traumatische gebeurtenis, zijn onder meer je vermogen om emoties te reguleren en copingvaardigheden. Premorbide kwetsbaarheidsfactoren zijn onder meer:

• eerdere traumatisering (aard, ernst, duur en betekenis van het trauma en de leeftijd waarop de gebeurtenis plaatsvond)
• psychosociaal functioneren
• andere psychische problemen hebben, zoals angst of depressie
• neuroticisme
• intelligentie
• vóórkomen van psychopathologie in de familiegeschiedenis

Omgevingsfactoren

Trauma is per definitie een noodzakelijke omgevingsfactor voor het ontstaan van PTSS, maar daarnaast zijn ook de levensstijl en andere omgevingsfactoren van belang, zoals:

• een baan hebben die het risico verhoogt dat je wordt blootgesteld aan traumatische gebeurtenissen, zoals militair personeel en ambulancepersoneel
• problemen met middelenmisbruik, zoals overmatig alcoholgebruik of drugsgebruik
• gebrek aan een goed ondersteuningssysteem van familie en vrienden

Differentiële diagnoses

PTSS is niet de enige stoornis die kan worden veroorzaakt door een traumatische gebeurtenis. Differentiële aandoeningen (en indicatoren) waarmee rekening moet worden gehouden zijn:

• depressie (sombere humeur, gebrek aan energie, verlies van interesse, zelfmoordgedachten)
• specifieke fobieën (angst en vermijding beperkt tot bepaalde situaties)
• aanpassingsstoornissen (als reactie op de emotionele en psychische stress die ontstaat bij belangrijke veranderingen in het leven)
• acute stressstoornis (waarbij de klachten beperkt zijn tot een duur van drie dagen tot één maand na blootstelling aan de psychotraumatische gebeurtenis)
• blijvende persoonlijkheidsveranderingen na catastrofale ervaring (langdurige extreme stressor)
• dissociatieve stoornissen (psychische aandoening waarbij dissociatie het belangrijkste kenmerk is)
• trauamtisch hersenletsel: neurologische schade als gevolg van verwondingen opgelopen tijdens het trauma
• psychotische stoornissen / psychose (hallucinaties, wanen)
• angststoornissen en de obsessieve-compulsieve stoornis
• persoonlijkheidsstoornissen (interpersoonlijke problemen die zijn begonnen of zijn verergerd na blootstelling aan een trauma)
• conversiestoornis (functioneel-neurologisch-symptoomstoornis)

PTSS kan ook comorbide bestaan met veel van de bovengenoemde stoornissen, in het bijzonder depressie en angststoornissen.

Behandeling

Er zijn twee hoofdtypen van behandeling voor PTSS, te weten psychotherapie en medicatie. Vaak wordt psychotherapie en medicatie gecombineerd toegepast.

Psychotherapie voor PTSS

De behandeling richt zich op het ontregelde angstsysteem en op het herstel van irrationele cognities en het vertrouwen in de wereld dat verloren is gegaan. Bij acute PTSS blijkt het vroeg aanbieden van enkele sessie cognitieve gedragstherapie (CGT) goed te werken. Traumagerichte psychotherapie, die zich richt op de herinnering aan de traumatische gebeurtenis of de betekenis ervan, is de meest effectieve behandeling voor (chronische) PTSS. Er zijn verschillende soorten traumagerichte psychotherapie, zoals:

• Cognitive Processing Therapy (CPT), waarbij je vaardigheden leert om te begrijpen hoe traumatische gebeurtenissen je gedachten en gevoelens heeft veranderd. Het veranderen van hoe je denkt over het trauma kan je gevoelens veranderen.
• Narrative exposure-therapie (NET): hierbij staat een vorm van exposure van het trauma centraal, dat wil zeggen dat je de confrontatie aangaat met de (meest) angstoproepende stimuli van het trauma.
• Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR), waarbij je focust op geluiden of handbewegingen terwijl je praat over het trauma. Ondanks uitgebreid onderzoek is anno 2024 het precieze werkingsmechanisme achter EMDR nog onbekend.
• Beknopte Eclectische Psychotherapie voor PTSS: hierbij laat je pijnlijke gevoelens en gedachten toe, waarna je ze verwerkt en weer greep op je leven krijgt.

Medicijnen voor PTSS

Ook kunnen er medicijnen worden gegeven. Sommige specifieke SSRI's (selectieve serotonineheropnameremmers) en SNRI's (serotonine-norepinefrineheropnameremmers), die worden gebruikt ter behandeling van depressie, werken ook voor PTSS. Deze omvatten sertraline, paroxetine, fluoxetine en venlafaxine. Benzodiazepinen en atypische antipsychotica moeten in het algemeen worden vermeden ter behandeling van PTSS, omdat ze de kern PTSS-symptomen niet behandelen en verslavend kunnen zijn.

Prognose

De meeste mensen die traumatische gebeurtenis(sen) meemaken ervaren een korte acute reactie op de stressvolle situatie en ontwikkelen geen blijvende pathologische reactie. Een klein deel van de mensen zal echter PTSS ontwikkelen, wat soms gecompliceerd wordt met comorbide stoornissen zoals depressie, gegeneraliseerde angststoornis, of middelenmisbruik. De overgang van acuut naar chronisch en het ziekteverloop is gevarieerd en wordt mede bepaald door risico- en beschermende factoren, zoals beschikbaarheid van behandeling, sociale ondersteuning en effectieve copingstrategieën. Al deze en andere factoren kunnen het herstel beïnvloeden. De ernst van de blootstelling, verlies van have en goed en de dood van andere mensen (vooral naasten), kan in verband worden gebracht met een lang en gecompliceerd verloop van de ziekte.

De gemiddelde duur van de klachten is bij behandeling 36 maanden en de gemiddelde duur van de klachten bij degenen die niet zijn behandeld is 64 maanden. Bovendien ervaart bijna 50% een aanzienlijke vermindering van de symptomen, maar meer dan een derde van de mensen maakt nooit volledig klachtenvrij.

Complicaties

PTSS kan je hele leven verstoren. Je werk, relaties, gezondheid en je plezier in alledaagse activiteiten, kunnen er flink onder lijden. PTSS kan ook het risico op andere geestelijke gezondheidsklachten verhogen, zoals:

• depressie en angst
• problemen met drugs of alcoholgebruik
• eetstoornissen
• zelfmoordgedachten en -handelingen

Preventie

Na het meemaken van een traumatische gebeurtenis, ervaren veel mensen in eerste instantie symptomen die op PTSS lijken, zoals het niet kunnen stoppen met nadenken over wat er is gebeurd. Angst, verdriet, woede, depressie, schuldgevoel zijn allemaal veel voorkomende reacties op trauma's. De meerderheid van de mensen die een traumatische gebeurtenis meemaken, ontwikkelt echter geen langdurige PTSS-klachten. Door tijdig hulp en ondersteuning te krijgen, kun je voorkomen dat normale stressreacties verergeren en zich ontwikkelen tot PTSS. Dit kan betekenen dat je je wendt tot familie en vrienden die willen luisteren en troost bieden. Het kan ook betekenen dat je een professionele hulp zoekt voor een PTSS-behandeling. Sommige mensen ervaren steun in hun geloofsgemeenschap. Het krijgen van ondersteuning kan ervoor zorgen dat je je niet wendt tot ongezonde copingmechanismen, zoals misbruik van alcohol of drugs.