Sjamanisme – het eerste geheim genootschap

De sjamaan uit vervlogen tijden was een bemiddelaar tussen de mens en de mythische wereld waarin hij leefde. Een mediator tussen mens, geesten en natuur, waarbij inbegrepen de dieren. In de dagelijkse strijd om de stam te laten overleven, onderhandelde hij met gevaarlijke demonen en probeerde hij de goedgunstigheid van invloedrijke geesten te verkrijgen, in het belang van zijn dorp of stam. In het sjamanisme werd contact gelegd tussen deze in principe zeer verschillende werelden. Bijvoorbeeld om ziekten te genezen en conflicten tussen hemel en aarde te sussen. Het sjamanisme is van alle tijden en in tal van culturen en geloofsrichtingen nog steeds zeer belangrijk, ook in de moderne westerse wereld. De sjamaan en zijn kennis staan zelfs aan de basis van de religies en in het verlengde daarvan de eerste geheime genootschappen.

Inhoud

• Oorsprong van het begrip sjamanisme
• Doel van het sjamanisme
• Verbreiding
• Jacht
• Sjamanisme en levenscrisis
• Trance
• Modern sjamanisme
• Sjamanisme en geheime genootschappen

Oorsprong van het begrip sjamanisme

De taalkundige oorsprong van de woorden 'sjamanisme' en 'sjamaan' moet men zoeken in Siberië, in de taal van de Evenken (Toengoezen). Wie nog dieper graaft in de etymologie komt bij het begrip ‘sram’ uit, wat vrij vertaald ‘met warmte vullend’ betekent. Daar zit enige logica in, aangezien de mysterieuze kennis en vaardigheden van de sjamaan vaak in direct verband staan met extase, ook wel ‘zelfverhitting’ genoemd. Het oproepen en verkrijgen van innerlijke warmte is volgens het sjamanisme cruciaal voor het scheppen van de juiste voorwaarden opdat de magische krachten zich kunnen ontvouwen.

Doel van het sjamanisme

In veel vroege culturen, waaronder de San in Botswana, wordt de sjamaan ook wel medicijnman genoemd, althans in de westerse antropologie. Hij of zij kan ziekten genezen. Zo hadden de Kelten bijvoorbeeld hun druïden, waarvan Merlijn in de Koning Arthur-legende ongetwijfeld de bekendste is. Zo zijn er tal van voorbeelden op alle continenten. De benamingen kunnen overigens ook ruimer worden opgevat. Men komt dan uit bij onder andere priester, stamhoofdmedium, orakel, geestenbezweerder, heks en kruidendokter.

Balans tussen de mens en de geestenwereld

Alle inspanningen van de sjamaan uit de verschillende culturen waren en zijn erop gericht om een balans te vinden tussen de leefwerelden van de mens, de dieren, geesten en demonen. Deze voor de vroege gemeenschappen zeer belangrijke taak hield direct verband met het sociale, politieke, militaire, psychologische en gezondheidskundige evenwicht met als doel de stam waartoe de sjamaan behoorde te beschermen in barre tijden (klimaat, oorlog, enz.) en in goede tijden te laten floreren. Het herstel van evenwicht, zowel individueel als collectief, had voortdurend de aandacht van de sjamaan.

Verbreiding

Het sjamanisme is van alle tijden. In het algemeen mag men stellen dat het een 'relict' is uit de oude steentijd (paleolithicum). Het bestond al voordat ongeveer 10.000 jaar v.C. de mensen gemeenschappen gingen vormen, ofwel culturen die de jacht en landbouw als belangrijkste kenmerken hadden. Het sjamanisme had toen al overal ter wereld ingang gevonden. De sociale plaats die de sjamaan in vroegere en huidige culturen had verworven, bestond voor de mensen uit een soort pendelen tussen vrees, respect en waardering. Een karakteristieke uiting van deze oude culturen was dat de sjamaan een woning had aan de rand van het dorp. Dit symboliseerde afzondering, de verzinnebeelding van het feit dat een sjamaan tussen twee werelden leefde: het aardse bestaan en de bovenaardse, mythische sferen. Een dorp had maar één sjamaan, maar een volk of stam kon er velen hebben.

Wereldwijd
Het sjamanisme is een universeel begrip en wereldwijd verbreid. Van de woestijnen in Australië tot in het bitterkoude Siberië. Van de oerwouden en savannen in Afrika en Azië tot de verzengende prairies in Noord-Amerika en de ondoordringbare Amazone-gebieden van Zuid-Amerika. Ook in Europa vervulde het sjamanisme een belangrijke rol, getuige het werk van de druïden in de Keltische culturen. Karakteristiek is dat de lering, praktijk en rituelen van de verschillende sjamanistische stromingen wereldwijd enigszins en in sommige gevallen zelfs opmerkelijk veel op elkaar lijken.

Jacht

Het sjamanisme is kortom duizenden jaren oud. De wortels ervan liggen verborgen in de krochten van de vroege steentijd. De sjamaan had als doel de band gezond te houden tussen het aardse. onderaardse en bovenaardse. Hij had invloed in alle levensgebieden van de mens, gebundeld in de vaak moeizame strijd om het bestaan. Stammen leefden onder andere van de jacht. In tegenstelling tot de 'gewone' stamleden en jagers hadden sjamanen de beschikking over mysterieuze krachten waarmee ze de prooidieren lokten. Daarnaast susten ze de geesten en goden wanneer er dieren gedood waren. Met speciale rituelen leidden ze de zielen van de gedode dieren naar het hiernamaals.

Mens en goden

De oergodin herenigde de 'gestorven' zielen en liet ze reïncarneren in andere dieren, die op hun beurt weer prooi vormden voor de jagers. Al deze zaken waren van cruciaal belang. In hun ogen was het voortbestaan van de stam ervan afhankelijk. Als de interactie tussen mensen en geesten niet goed verliep, zouden er bovenaardse wraakacties kunnen plaatsvinden, zoals een gebrek aan prooidieren en mislukte oogsten als gevolg van droogte, overstromingen, tornado's of andere weersomstandigheden die de gewassen bedreigden. Ook tussen mens en dier moest er altijd sprake zijn van een verzoenende sfeer. In de sjamistische rituelen speelden de fetisjen daarin een grote rol. Ze riepen de magische krachten tevoorschijn om deze verzoening tot stand te laten komen.

Sjamanisme en levenscrisis

Naar verluidt had elke sjamaan – man of vrouw – een persoonlijke levenscrisis doorgemaakt. Hij of zij had met andere woorden een hachelijke reis door zijn eigen innerlijk achter de rug. De dood had hij in de ogen gekeken, er strijd mee geleverd en hij was er heelhuids uit tevoorschijn gekomen. Hij was in een innerlijke chaos getuimeld en fysiek en mentaal sterk genoeg geweest om opnieuw orde te scheppen in het kosmische geheel met al zijn verbanden tussen mensen, dieren, geesten en demonen. En hij had er diep inzicht in verkregen en was aldus uitgegroeid tot een bijzonder persoon. De sjamaan gaf aan de stam waartoe hij behoorde uitdrukking aan deze nieuwe innerlijke orde door de talloze verbanden tussen alles wat aards en bovenaards was aan ze te tonen. Zijn werkterrein was zeer divers. Van genezen tot voorspellen. Vaak was hij tevens dichter en zanger.

Trance

Een van de belangrijkste methoden om contact te maken met het bovenaardse was het in trance of extase gaan. De sjamaan bereikte daarmee hogere bewustzijnsniveaus en begaf zich door de poort naar het bovenaardse in al zijn facetten. Dat kon echter ook het onderaardse zijn als er bemiddeld moest worden tussen de mens en demonen die bijvoorbeeld telkens de jacht verstoorden door de prooidieren te waarschuwen. Aldus maakte de sjamaan deel uit van de dynamiek die in de mystieke sferen gold, wat tot uiting kwam in bovennatuurlijke gaven, zoals door vuur lopen, gif innemen zonder te sterven en zelfs vliegen als een vogel en een poosje op de maan vertoeven. De sjamaan deed dat met behulp van specifieke spreuken, gebeden, kruiden, mantra's, ratels en trommels, ofwel alle hulpmiddelen die gangbaar waren in de betreffende culturen. Ze fungeerden als voertuigen om naar het bovenaardse te reizen. Hij ging met andere woorden in trance om te onderhandelen en goedgunstigheid te verkrijgen om aldus met de geesten en andere bovenaardse entiteiten een compromis te kunnen sluiten dat voor de stam het meest gunstig zou zijn. In genezingsseances, waarbij de sjamaan in trance ging, was het dikwijls nodig dat de patiënt die bovennatuurlijke reis samen met hem ondernam of minstens een hoger bewustzijnsniveau bereikte.

Van trommels tot mantra's
Om dat doel te bereiken werden meestal psychoactieve middelen gebruikt. Zoals bepaalde kruiden. Ook de monotone sjamanentrommel en mysterieuze spreuken speelden een rol, vergelijkbaar met de werking van bepaalde mantra’s die in het hindoeïsme en specifiek in de yogafilosofie gebruikt worden om tijdens meditatiesessies de chakra’s te activeren. In het sjamanisme zorgt de diepe bastoon van de sjamanentrommel voor een theta-ritme in het EEG, zoals in de slaap. De ratel van de sjamaan activeert vervolgens de hogere frequentiebereiken in de hersenen. Het is juist deze combinatie van ritmes (theta-ritme en hoog gamma-ritme) die volgens onderzoekers bepaalde ervaringen oproepen, waaronder een verminderde en veranderde waarneming en het activeren van suggestieve ervaringen met in het verlengde daarvan illusies en hallucinaties. Volgens de moderne sjamanen zitten daar echter ook paranormale indrukken tussen, waaronder telepathische ervaringen en helderziendheid.

Modern sjamanisme

Toen de mensen grotere gemeenschappen vormden en er steden ontstonden, kwijnde de invloed van het traditionele sjamanisme. Op het platteland bleef het gezag van de sjamanen echter lange tijd onverminderd groot, tot in de huidige tijd. Door de eeuwen heen legde het sjamanisme geleidelijk het fundament voor de ontwikkeling van tal van filosofische, godsdienstige en spirituele stromingen. Sjamanen waren met andere woorden de oorspronkelijke 'boodschappers' die andere ‘werelden’ verkenden, uitgedrukt in dans, zang, dichtkunst en mythologie. Ook vormde het sjamanisme de basis van veel natuurwetenschappen, waaronder de plantkunde, aangezien de sjamanen van oudsher de werking onderzochten van planten op de menselijke fysiek en psyche.

Kritiek

In het westerse denken wordt het sjamanisme door velen beschouwd als een overblijfsel uit vervlogen tijden met magische visies en achterhaalde beschouwingen. Men vergeet daarbij vaak dat het sjamanisme aan de basis staat van alle huidige geloofsrichtingen. De sjamaan is door velen verworden tot een kwakzalver. Sterker nog, sommigen zijn ervan overtuigd dat de sjamanistische ‘vliegreizen' en visioenen uitingen zijn van psychiatrische ziektebeelden. Door de eeuwen heen is het sjamanisme op alle continenten min of meer vervolgd. Maar de duizenden jaren oude denkbeelden blijken zeer taai en hebben hun weerklank gevonden in tal van godsdiensten. Ook hebben bepaalde sjamanistische leerstellingen een plekje gekregen in de moderne magie, kunst en in de duiding van intuïtieve processen.

Sjamanisme en geheime genootschappen

In de vroege era's waren de stamleden deels op de hoogte van de kennis van de sjamaan. Een zeer oppervlakkige kennis weliswaar, aangezien het mysterie rond de kunde van de sjamaan geheim bleef. De kwintessens was voorbehouden aan andere sjamanen en aan de getalenteerde leerlingen of vertrouwelingen van de sjamaan. Personen die hij waardevol genoeg achtte om zijn kennis aan over te dragen werden zijn ingewijden. De overdracht van specialistische kennis aangaande plant- en dierkunde, magie en mythologie verliep stapsgewijs en aan een geselecteerd gezelschap, dat door de sjamaan persoonlijk 'geletterd' werd. Voor de rest van de gemeenschap was die kennis simpelweg niet beschikbaar en voor het grootste deel ook onbegrijpelijk. Aldus vormden zich in de sjamanistische wereld der mysteries de eerste geheime genootschappen in hun meest basale vorm.

Macht

Ook in vervlogen tijden was kennis macht. Bij problemen, zowel individueel als collectief, gingen de mensen bij de sjamaan te rade Ongetwijfeld waren er tal van redenen om in bepaalde situaties en omstandigheden kennis verborgen te houden voor zowel het individu als voor de stam als geheel. De vraag is in hoeverre daarin ook manipulatie een rol speelde. Daarnaast gold dat iemand met macht (in de vorm van kennis) – zoals de sjamaan – die macht probeerde te beschermen, ongetwijfeld samen met zijn vertrouwelingen ofwel ingewijden.

Religies

De vroegste opgetekende chtonische geheime genootschappen, waaronder de Griekse, zijn terug te voeren tot de prehistorie. Ze weerspiegelen de akkerbouw, de vruchtbaarheid en de geesten- en dodenwereld, ook wel chtronische genootschappen genoemd met karakteristieken als geheime grotten of andere verblijfplaatsen, mysterieuze rituelen, krachtige spreuken, extatische dansen, psychoactieve kruiden en in het verlengde daarvan 'contact' met het bovenaardse. Door de eeuwen heen gingen veel kenmerken deel uitmaken van de religies en daaruit voortvloeiend de geheime genootschappen..

Lees verder

• Wat is een geheim genootschap?
• De oorsprong van geheime genootschappen
• Het schimmige Opus Dei
• Het geheim genootschap van Pythagoras
• Sjamanisme – gezondheid, ziekte en dood