De oorsprong van geheime genootschappen

Geheime genootschappen zijn van alle tijden. De Rozenkruisers en vrijmetselaars van weleer werden opgevolgd door moderne varianten en genootschappen als Opus Dei. Ook sinistere broederschappen deden van zich spreken, zoals de Ku Klux Klan. Net als de illustere Bilderberggroep en de Bohemian Grove, waar Ronald Reagan in zijn tijd lid van was. En wat te denken van de Europese Illuminaten en in het Verre Oosten de Triaden en de Tong. Zowel de occulte en mystieke als de dubieuze en criminele geheime organisaties hebben hun oorsprong in een ver verleden, vaak zo oud als de mensheid zelf. Ze hadden en hebben allemaal bepaalde gemeenschappelijke kenmerken, zoals geheimhouding, verholen activiteiten en een niet bepaald transparante organisatiestructuur. Althans, dat is het beeld dat men van ze heeft.

Inhoud

• Religies en geheime broederschappen
• Sjamanen en geheime kennis
• Eerste broederschap
• Orakel van Delphi
• Het genootschap van Pythagoras
• Christendom
• Gnosticisme
• Vervolging en onderdrukking van geheime genootschappen
• Geheimhouding
• Brandstapel

Religies en geheime broederschappen

De ontwikkeling van geheime broederschappen verliep parallel met het gloren van de religies sinds het begin van de mensheid, getuige de vele archeologische resten van bijvoorbeeld rituele crematies uit vervlogen tijden. De definitie van een geheim genootschap kan men zeer ruim nemen. Kortweg gezegd betreft het personen die iets ontdekt menen te hebben waar anderen geen weet van mogen hebben en die deze kennis voor zichzelf willen houden.

Kennis
Vroeger ging de ontwikkeling van religie en mystiek altijd samen met de groei van geheime broederschappen, simpelweg omdat men vermeende kennis en openbaringen probeerde te verbergen voor 'niet-ingewijden', voor mensen van wie men vond dat ze die kennis niet waard waren of om macht te verkrijgen. Dat gold bijvoorbeeld ook al in de steentijd.

Sjamanen en geheime kennis

In oude steentijdculturen, zoals de Aborginals en de Kung in zuidelijk Afrika, kregen broederschappen mede om die reden steeds meer vorm. In die periode waren het voornamelijk de sjamanen die als intermediairs tussen de mensen en de geestenwereld fungeerden. Dat gebeurde in de vorm van uittredingen, beraadslagingen met overledenen en het maken van brouwsels waarvan het recept alleen door 'ingewijden' gekend was.

Eerste broederschap

Aldus vormden de sjamanen feitelijk de eerste geheime broederschap. De sjamaan probeerde zijn kennis immers te beschermen, geheim te houden en alleen door te geven aan vertrouwelingen. Sjamanistische rituelen en mystiek zijn ook in de huidige tijd nog heel gewoon bij pre-neolithische stammen, maar ze hebben ook opgang gemaakt in het moderne leven. De Griekse mysteriereligies en de ontwikkeling ervan zijn overigens geënt op het sjamanisme.

Orakel van Delphi

De mysteriereligies vinden hun oorsprong in prehistorische geheime culten. Een voorbeeld daarvan zijn de Griekse mysteriën van Eleusis. De orfische mysteriën staan bol van de hymnen en leerstellingen van Orpheus, die door de onderwereld reisde. Ook het beroemde orakel van Delphi heeft een duidelijke link met het sjamanisme. Wellicht ging de hogepriesteres Pythia in trance en hallucineerde ze met behulp van bedwelmende middelen. Het orakel van Delphi is een van de meest belanghebbende elementen waarop de moderne cultus van geheime genootschappen is gestoeld. De tempel (Adyton) in Delphi kon men bijvoorbeeld niet betreden zonder enkele gewichtige rituelen te volbrengen. De vrijmetselaars richten zich eveneens sterk op de symbolische waarde van gebouwen. Dat geldt ook voor bepaalde ordes van de Rozenkruisers.

Het genootschap van Pythagoras

Pythagoras stichtte de geheime broederschap van de Pythagoreeërs. Naast het feit dat hij een belangrijk wiskundige was (stelling van Pythagoras), predikte hij over reïncarnatie en hoorde hij bovenzinnelijke muziek. Ook was hij streng vegetariër.

Occultisme
Het occultisme van de Pythagoreeërs, een mengeling van mathematiek en mystiek, heeft zeer veel invloed gehad op de westerse ontwikkeling van geheime genootschappen, waaronder de vrijmetselaars, het hermetisme en de alchemistische tradities. Ook inzake het mithraïsme uit het begin van de jaartelling mag men spreken van een kruisbestuiving, een geloofsrichting die in de Romeinse tijd sterk in opkomst was en vooral ingang vond bij de legioensoldaten.

Christendom

Alleen mannen mochten lid worden van deze stroming, het mithraïsme, waarbij aangetekend dat geheime broederschappen sowieso door de eeuwen heen hoofdzakelijk een mannenaangelegenheid waren. In het mithraïsme was duidelijk sprake van een concurrentiestrijd met het christendom. Er zijn opvallende parallellen te vinden, zoals de 'band' tussen Jezus en Mithras, die beiden op 25 december geboren waren uit een maagdelijke moeder. Ook inzake het Laatste Avondmaal en de herrijzenis zijn er opmerkelijke overeenkomsten. Sommige latere geheime genootschappen gebruikten Mithras-symbolen, zoals de Frygische muts.

Gnosticisme

Het zoroatrisme, conform de leringen van de Perzische priester Zarathoestra, mag de eerste monotheïstische religie worden genoemd. In het verlengde daarvan vormde het gnosticisme (afgeleid van het woord gnosis = kennis) een belangrijke component in de historie van de geheime genootschappen. Het stond aan de basis van de opkomst van de tempeliers en het katharisme. In feite betreft het een mengeling van de leerstellingen van Pythagoras, het platonisme, de joodse en christelijke mystiek en het hindoeïsme. Volgens een visie van de gnostici is de mens gescheiden van de hemelse gelukzaligheid en is hereniging het doel. De ziel is de goddelijke vonk die in de strijd tussen goed en kwaad bevrijding uit de materie zoekt om aldus herenigd te worden met het goddelijke. Volgens het gnosticisme is de weg naar het goddelijke een individuele zaak, een innerlijke zoektocht, een queeste, de directe ervaring met het goddelijke.

Ketterij
Het gnosticisme stond haaks op het gedachtegoed van de toenmalige Kerk, die een intermediaire en monopolistische functie had tussen de mens en God. Volgens de visie van het gnosticisme zouden tempels, kerken en priesters overbodig zijn als deze weg naar de verlossing gevolgd zou worden. Dit gedachtegoed werd als ketterij beschouwd. Het pad van de gnostische geheime genootschappen en sekten was dus geplaveid met onderdrukking en vervolging, wat overigens ook gold voor het islamitische (gnostische) soefisme en het joodse kabbalisme.

Vervolging en onderdrukking van geheime genootschappen

De veelheid aan filosofische stromingen, religies en mystiek maakte vanaf de klassieke oudheid geleidelijk plaats voor een uniforme, monotheïstische ordening in het postklassieke tijdperk. Het christendom was aanvankelijk een religie van het Romeinse Rijk (kruisbestuiving met het mithraïsme) en de duistere middeleeuwen. Het gnosticisme werd onderdrukt en verketterd. Het was simpelweg levensgevaarlijk om er openlijk over van gedachten te wisselen. De tempeliers, katharen en andere gnostische stromingen werden kortom als een serieuze bedreiging gezien door de Rooms-Katholieke Kerk. Vervolging en onderdrukking waren het gevolg, niet in het minst door de seculier-kerkelijke bondgenoten.

Geheimhouding

Door de eeuwen heen hebben frappante overeenkomsten tussen de huidige geheime genootschappen en het oude sjamanisme – en niet te vergeten de Griekse mysteriereligies – de tand des tijds doorstaan. Geheimhouding is een van de belangrijkste kenmerken, aangezien de leringen op geen enkele wijze ten prooi mogen vallen aan 'schendingen en andere bemoeienissen die ontsproten zijn aan onwetendheid', aldus een homerische hymne aan Demeter. Het evenbeeld ervan vindt men in bepaalde initiatierituelen van de vrijmetselaars.

Brandstapel

Geheimhouding, inwijding en heterodoxie zijn enkele karakteristieke eigenschappen van geheime genootschappen in een tijd dat de gnostiek synoniem stond voor ketterij. Europa kreeg in de 17de tot de 19de eeuw te maken met religieuze afsplitsingen en gewelddadige revoluties. Moord en doodslag vanwege geloof en filosofie waren aan de orde van de dag. Toentertijd was geheimhouding eveneens van levensbelang.

Heterodoxie
Maar ook in de 21ste eeuw is dat het geval, getuige het feit dat de vrijmetselarij verboden is in China en in de islamitische wereld. Het betreft met name de heterodoxie, ofwel tegendraadse beschouwingen inzake algemeen geldend en geaccepteerd (religieus) gedachtegoed. Heterodoxie werd destijds en kennelijk ook in het huidige tijdsgewricht nog steeds als een bedreiging ervaren door de orthodoxie. Geheimhouding was in vervlogen dagen uitermate belangrijk. Met behulp van regels, rituelen en tal van verholen organisatiestructuren probeerde men te voorkomen dat leden van geheime genootschappen ontmaskerd werden en destijds als ketters op de brandstapel werden gezet.

Lees verder

• Wat is een geheim genootschap?
• Het schimmige Opus Dei
• Het geheim genootschap van Pythagoras
• De magiër Aleister Crowley
• Sjamanisme – het eerste geheim genootschap