Wie is bang voor de dood?

De dood. Er zijn maar weinig mensen die er niet bang voor zijn. De dood kan zo snel als de wind komen; zo pijnloos als de guillotine, zou men in vervlogen tijden zeggen. Of na een lang, kwellend ziekbed. Jong en oud zijn onderhevig aan het fenomeen dood. Bij veel mensen, vooral ouderen, ontluiken positieve krachten maar ook duistere ingevingen als ze met het voortschrijden van de jaren bewust of onbewust vaker met de naderende dood bezig zijn. Als reactie daarop willen sommigen zichzelf overleven met allerlei cultuuruitingen, waaronder de schilderkunst. Of ze gaan volop en overdreven ijverig 'genieten' van het leven nu het nog kan.

Inhoud

• Dodelijke doodsangst
• Eenzaam sterven
• Bang voor de dood – onderliggende oorzaken
• Religie
• Agressie
• Pijnloze dood
• Naderende dood

Dodelijke doodsangst

Een 'gezonde' angst voor de dood is noodzakelijk, simpelweg omdat deze impuls voorkomt dat men onbesuisde dingen doet die men onherroepelijk met de dood moet bekopen. Niet te verwarren met moed en dapperheid, waarbij men gevaren dikwijls rationeel inschat, hoewel de buitenwereld dat mogelijk eveneens als roekeloos gedrag betitelt. Bang zijn voor de dood is ook een vernietigende kracht. In vroegere culturen, maar ook tegenwoordig, wordt de dood als een angstaanjagend figuur verzinnebeeldt. De dood als een van de vier sinistere ruiters van de Apocalyps, gehuld in monnikspij, en in gezelschap van zijn kompanen Oorlog, Pest en Honger, zoals beschreven in het boek Openbaring uit het Nieuwe Testament.

Doodsbenauwd
Angst voor de dood is reëel, dat behoeft geen betoog, dat bewijzen onder andere de vele ooggetuigenverslagen van burgers die lang geleden of in recente oorlogssituaties geregeld naar schuilkelders moesten vluchten, waar ze gedurende een zekere tijdspanne tientallen mensen hebben zien sterven aan acute hartdood (hartstilstand), doordat de betreffende personen doodsbenauwd waren voor de bommen en mortieren die rondom hen insloegen en omdat ze sowieso het ergste vreesden... de naderende dood. Zo zijn er meer voorbeelden van de fysiek destructieve kracht van doodsangst, zoals in vroeger tijden vlak voor de executie van een terdoodveroordeelde, bij het aanbrengen van de strop (galg).

Eenzaam sterven

Veel cultuuruitingen in onder andere de schilderkunst, de literatuur en de architectuur zijn pogingen van mensen om zichzelf te overleven. Angst voor de dood kan met andere woorden een zeer inspirerende, positieve kracht zijn die ervoor zorgt dat men het maximale en het beste uit zichzelf haalt. Doodsangst kan echter ook psychisch destructief zijn zodra – prozaïsch gezegd – de man met de zeis op een heuveltop aan de horizon verschijnt en de persoonlijke confrontatie met de dood dus onvermijdelijk lijkt.

Stervenden
Er zijn talloze voorbeelden van mensen die zich geen raad weten met hun eigen doodsproblematiek, of die van anderen, wat vaak uitloopt op vereenzaming, agressie en isolatie. En 'eenzaam sterven is de ergste van alle kwalen', zo luidt een uitspraak van de oude Grieken. Het doorbreken van de eenzaamheid bij stervenden is een zeer dankbare, morele taak voor iedereen die ermee te maken krijgt.

Bang voor de dood – onderliggende oorzaken

Bij nadere analyse blijkt dat menigeen banger is voor het stervensproces dan voor de dood als zodanig. Komt de dood zo snel als de wind? Of tergend langzaam en met veel pijn? De mening, of beter gezegd de volksopvatting, dat doodsangst verband houdt met een 'goed' of 'slecht' leven is dankzij de huidige kennis onhoudbaar geworden. Een belangrijke oorzaak van doodsangst heeft veeleer te maken met onopgeloste conflicten in relaties. De oplossing of bespreking ervan blijkt het stervensproces immers aanvaardbaarder te maken. De begrippen 'goed' en 'slecht' in het voorgaande dient men vooral in deze context te bezien.

Religie

Volgens velen zijn doodsangst en religie, ofwel de godsdienstbeleving, innig met elkaar verbonden. Wie gelooft in hel en verdoemenis zal altijd vrezen dat hij daar in het hiernamaals om allerlei duistere redenen wellicht toch terechtkomt. Maar dat zou mogelijk meer te maken kunnen hebben met een verstoorde godsdienstigheid dan met een 'gezonde' religieuze beleving.

Agressie

Agressie in relatie tot doodsangst staat dikwijls in verband met het zoeken naar zondebokken. Ook als er geliefden of naasten sterven. Vaak moet de arts het ontgelden, los van de vraag of er in medisch opzicht iets verkeerd is gegaan. De zoektocht naar zondebokken is een zeer verbreid fenomeen en van alle eeuwen, van alle volkeren, getuige de heksenjachten, de Jodenhaat en de xenofobie uit het verleden tijdens en na grote economische en religieuze rampen of vernietigende epidemieën. Het is met andere woorden een agressieve uiting van (doods)angst en wanhoop.

Pijnloze dood

Mensen die in een vertrouwde omgeving vertoeven, blijken minder bang te zijn voor de dood. Dat geldt in het verlengde daarvan eveneens voor degenen die een leven in geborgenheid is gegund. Bang zijn voor de dood heeft doorgaans ook als onderliggende oorzaak dat de meeste mensen snel en pijnloos hopen te sterven, maar daar geen zeggenschap over hebben.

Naderende dood

Vlak voordat de dood intreedt, lijken veel stervenden bevrijd te zijn van hun angsten. Dat geldt ook voor hen die voorheen de dood niet konden of wilden aanvaarden. Verschillende hypothesen doen daarover de ronde. Een theorie luidt dat de 'psychische dood' (van het ego) vooraf gaat aan de biologische dood. Het gevolg daarvan is dat de stervende zichzelf eindelijk accepteert zoals hij is en gedurende korte tijd in harmonie met zichzelf leeft en geen hoge (ego)eisen stelt.

Aanvaarden
Doordat hij het leven na een vaak levenslange strijd eindelijk kan omhelzen, en hij zichzelf accepteert en vrede heeft met zichzelf, is hij ook in staat de dood te aanvaarden en er vrede mee te hebben. Sommigen beschouwen het als een mystieke ervaring die inherent is aan het stervensproces.

Lees verder

• Tips voor de ondervoede ziel
• Het einde der tijden – aan onheilsprofeten geen gebrek
• Fysieke kenmerken van het sterven (stervensproces)
• De dood komt in fasen
• Acute hartdood (hartstilstand)