Narcisme en traumabonding

Narcisme is een persoonlijkheidsstoornis die wordt gekenmerkt door een gebrek aan empathisch vermogen en een onstilbare hunkering naar aandacht en bevestiging. Voor een narcist zijn aandacht en bevestiging van levensbelang omdat dit als het ware de batterijen zijn waarop een narcist functioneert. Zonder deze batterijen - ook wel narcistische voeding genoemd - kan een narcist niet functioneren. Een narcist zal alles op alles zetten om in zijn behoefte aan aandacht en bevestiging te voorzien, ook als dit ten kosten gaat van zijn naasten. Een veelgebruikte manier om zichzelf van narcistische voeding te voorzien is traumabonding.

Wat is traumabonding

Ieder mens heeft de natuurlijke behoefte zich te verbinden met andere mensen. Deze behoefte aan verbinding houdt op een natuurlijke manier familiebanden, vriendschappen en relaties in stand. Vooral wanneer je je als mens bang, onveilig of onzeker voelt, is de natuurlijke reactie om contact te zoeken met de mensen met wie je je verbonden voelt, zodat je een gevoel van veiligheid en bescherming kunt ervaren. Wanneer je echter verbonden bent met iemand die je mishandelt, zoals bijvoorbeeld een narcistische partner of een narcistisch familielid, werkt deze natuurlijke behoefte aan verbinding tegen je in de vorm van traumabonding. Hierbij dient vermeld te worden dat niet alleen kwetsbare individuen zich kunnen verbinden met een narcist. Het gebeurt tevens bij sterke en zelfverzekerde mensen.

De fases van traumabonding

Traumabonding bij narcisme is een proces dat zich subtiel afspeelt, vaak aan de hand van de volgende fases:

1. De fase van liefdesbombardement
2. De fase van vertrouwen
3. De fase van subtiele verandering
4. De fase van gaslighting
5. De fase van overgave
6. De fase van verslaving

Fase 1: de fase van liefdesbombardement

In deze fase wordt het slachtoffer overladen met liefde, bevestiging, mooie beloftes en cadeautjes. De narcist wil zijn slachtoffer in deze fase een goed gevoel geven door het bewijzen van zijn liefde. Hier verlangt de narcist niks voor terug. De narcist probeert op deze manier het vertrouwen en de liefde van zijn slachtoffer voor zich te winnen. Het slachtoffer ervaart in deze fase een gevoel van veiligheid en onvoorwaardelijke liefde.

Fase 2: de fase van vertrouwen

In deze fase voelen zowel de narcist als het slachtoffer zich zekerder van de relatie. De narcist stopt in deze fase met zijn liefdesbombardement, maar beloont zijn slachtoffer alleen met liefde en positieve aandacht wanneer het slachtoffer zich volgens de voorwaarden van de narcist gedraagt. Het slachtoffer wordt als het ware beloond voor het pleasen van de narcist. Omdat het slachtoffer alsnog veel liefde en aandacht krijgt, is hij/zij zich er niet van bewust dat de liefde en aandacht nu voorwaardelijk zijn geworden. Het slachtoffer vertrouwt de narcist en heeft zich aan hem verbonden.

Fase 3: de fase van subtiele verandering

In deze fase geeft de narcist het slachtoffer opeens minder aandacht en liefde. Hij kan zijn slachtoffer zelfs gaan mishandelen op een subtiele manier. Dit kan zich uiten in openlijk vernederen, kritiek uiten, de behoeftes en grenzen van zijn slachtoffer negeren. Soms wordt het slachtoffer ineens weer onverwachts beloond met liefde en aandacht. Hier is geen touw aan vast te knopen. En dit is erg verwarrend voor het slachtoffer. Het is voor het slachtoffer onduidelijk wat er gebeurt, waarom hij/zij de ene keer weinig aandacht of liefde krijgt, waarom de narcist zich zo anders kan gedragen en waarom er soms ineens weer de liefde en aandacht is waar het slachtoffer zo naar verlangt. De relatie verandert van veilig en voorspelbaar in grillig en onvoorspelbaar.

Fase 4: de gaslightingfase

In deze fase is het slachtoffer in de war, snapt niet wat er gebeurt en waarom. De narcist zal liegen, bedriegen, verzwijgen, verdraaien en legt hiervan de schuld bij het slachtoffer. Wanneer het slachtoffer zich meer zou opstellen zoals de narcist wil en geen probleem zou maken van het gedrag van de narcist, zal de relatie weer kunnen veranderen in een liefdevolle en betrouwbare relatie, aldus de narcist. Het slachtoffer gaat twijfelen aan zijn/haar eigen beoordelingsvermogen, zijn eigen grenzen en behoeftes en zijn eigen normen en waarden. De twijfel zal door de narcist gestimuleerd worden.

Fase 5: de fase van overgave

Het slachtoffer zal in deze fase een gevoel van controleverlies en afhankelijkheid van de narcist ervaren. Omdat er twijfel is aan het eigen beoordelingsvermogen en de eigen normen, waarden, grenzen en behoeftes zal het slachtoffer geneigd zijn te vertrouwen op het beoordelingsvermogen van de narcist en zich hieraan overgeven. De narcist heeft hierdoor de touwtjes in handen, heeft alle controle en kan doen wat hij wil, zonder dat hij bang hoeft te zijn het slachtoffer - en bron van narcistische voeding - te verliezen.
Het slachtoffer voelt zich gevangen en overgeleverd aan de narcist, zonder nog te vertrouwen op zichzelf en zijn eigen kunnen. Vaak ervaart het slachtoffer in deze fase veel angst en depressie, waarop de narcist het slachtoffer wederom zal afrekenen. Het slachtoffer zal zich zoveel mogelijk proberen te gedragen naar de wensen van de narcist in de hoop dat wanneer hij/zij zich goed gedraagt, de narcist hem/haar weer beloond met liefde, warmte en aandacht.

Fase 6: de fase van verslaving

In deze fase van verslaving is het slachtoffer zowel geestelijk als lichamelijk afhankelijk van de narcist. Lichamelijk treden dezelfde verschijnselen op als wanneer iemand aan middelen verslaafd is wanneer de liefde en aandacht van de narcist uitblijft. Dit is enorm heftig om te ervaren voor het slachtoffer. Het slachtoffer kan niet meer rationeel nadenken en staat niet in contact met de harde realiteit: dat hij/zij mishandeld wordt en verslaafd is aan de liefde en bevestiging van de narcist. De mensen in de omgeving van het slachtoffer zien vanaf een afstand wat er gebeurt en maken zich in deze fase zorgen over het slachtoffer.

Vaak zijn meerdere mensen in de directe omgeving van de narcist in therapie, door het schadelijke gedrag van de narcist. In plaats van boosheid of haat te ervaren, zal het slachtoffer enorm bang zijn om door de narcist verlaten en vervangen te worden. Het slachtoffer is nu slachtoffer van traumabonding. De narcist kan niet zien hoeveel schade hij aanbrengt en heeft aangebracht in het leven van zijn slachtoffer(s) en zal daarom zijn gedrag niet veranderen.

Onderliggende oorzaken van traumabonding

Aan traumabonding liggen meerdere processen ten grondslag. Dit zijn:

• Onvoorspelbaar belonen;
• Stockholmsyndroom;
• Cognitieve dissonantie;
• Herbelevingen.

Random belonen

Narcisten zijn per definitie onvoorspelbaar. Het slachtoffer weet niet wanneer de narcist zich liefdevol, ondersteunend of koud en afwijzend op zal stellen. Dit zorgt voor gevoelens van angst en verslaving.

Uit laboratorium onderzoek met ratten, uitgevoerd door gedragspsycholoog B.F. Skinner, blijkt dat random (onvoorspelbaar) belonen een enorm verslavende uitwerking heeft op ratten.

In het experiment van Skinner waren vier groepen ratten te onderscheiden:

1. Ratten die op een knop drukten en meteen eten kregen;
2. Ratten die op een knop drukten en na tien keer drukken eten kregen;
3. Ratten die op een knop drukten en nooit eten kregen;
4. Ratten die op een knop drukten en compleet random beloond werden.

De ratten uit de eerste en tweede groep leerden dat ze eten kregen wanneer ze één of tien keer op de knop drukten. Deze ratten waren relaxed en tevreden. De ratten uit de derde groep leerden niet meer op de knop te drukken, omdat hier geen beloning aan gekoppeld was en waren ook rustig. De ratten uit de vierde groep bleven op de knop drukken in de hoop eten te krijgen, ook als dit een tijd uitbleef. Deze ratten waren onrustig en vertoonden kenmerken van verslaving: ze konden de knop niet met rust laten in de hoop controle te krijgen. Ook wanneer ze helemaal geen eten meer kregen. Wanneer bij deze laatste groep ratten de voorspelbaarheid van het krijgen van eten werd veranderd en de ratten een periode bij één druk op de knop ineens wel eten kregen, konden ze hun rust hervinden en verdween de verslavende werking. Echter wanneer de knop geheel werd verwijderd, raakten de ratten compleet in paniek.

Dit experiment laat ook zien hoe dit bij mensen werkt. Wanneer iemand op een voorspelbare manier liefde en bevestiging ontvangt van zijn naasten, leert deze persoon daarop te vertrouwen. Dit geeft een gevoel van veiligheid, voorspelbaarheid en grip. Dit is ook zo wanneer er nooit beloning plaatsvindt. Dan zal een band verbroken worden.

Echter wanneer iemand random liefde en bevestiging krijgt en random mishandeld wordt, verdwijnt het gevoel van veiligheid, grip en voorspelbaarheid. Er ontstaat een verslavende werking. Er wordt door het slachtoffer geknokt en alles wordt uit de kast gehaald om de relatie met de narcist, veilig, stabiel en voorspelbaar te krijgen. Wanneer de narcist onverwacht in de behoeften van het slachtoffer lijkt te voorzien, zich verontschuldigt voor zijn gedrag en zegt veranderd te zijn, roept dit euforische gevoelens op bij het slachtoffer. Echter wanneer de narcist weer vervalt in zijn onvoorspelbare gedrag ervaart het slachtoffer enorm diepgaande verlatingsangst en lichamelijke afkickverschijnselen.

Stockholmsyndroom

De naam stockholmsyndroom komt voort uit een bankoverval die in 1973 plaatsvond in Stockholm, waarbij de gijzelaars na een periode van gijzeling liefde voor de overvallers gingen voelen in plaats van boosheid en haat.

Wanneer een slachtoffer het gevoel heeft niet te kunnen ontsnappen uit de relatie met een narcist, mede omdat er een reële dreiging op nog meer onveiligheid is wanneer het slachtoffer uit de relatie met de narcist stapt (narcistische woede kan worden aangewakkerd, wat de narcist aan kan zetten tot wraak, stalking en onvoorspelbare acties) kan het stockholmsyndroom optreden. Het is dan als het ware veiliger om contact te hebben met de narcist en nog iets van voorspelbaarheid te ervaren dan niet.

Wanneer de narcist zich weer eens onverwachts liefdevol en begripvol opstelt naar het slachtoffer voelt het slachtoffer zich enorm opgelucht, geliefd en hoopvol. Zal het nu eindelijk goed komen? Is het gevaar van mishandeling geweken? Het slachtoffer is dan geneigd te vergeten wat de narcist hem/haar heeft aangedaan en voelt liefde. Het stockholmsyndroom voelt daadwerkelijk als liefde en is in feite een overlevingsmechanisme.

Cognitieve dissonantie

Cognitieve dissonantie is een disbalans van spanning die ontstaat wanneer er twee tegengestelde gedachtenstromen plaatsvinden binnen iemands brein. In het geval van traumabonding met een narcist spelen de volgende tegengestelde gedachtenstromen een rol bij het slachtoffer:

• Deze relatie is onhoudbaar, onveilig, destructief en maakt mij kapot. Ik moet weg uit deze relatie!
• Ik moet in deze relatie blijven, de narcist is de enige die van mij kan houden. Ik moet zorgen dat het gaat werken!

Het is voor een slachtoffer vaak kiezen tussen twee kwaden: of blijven en zelf kapot gaan aan de relatie of weggaan en niet weten wat je te wachten staat wat het gedrag van de narcist betreft. Het slachtoffer zal geneigd zijn voor de tweede gedachtenstroom te kiezen. Dit zorgt voor veel angst en innerlijke schaamte voor het accepteren van de mishandeling. Om deze angst en schaamte te kalmeren, zal het slachtoffer zichzelf proberen gerust te stellen door de mishandeling te rechtvaardigen met gedachten als:

• Hij/zij houdt van mij en doet zijn best.
• Hij/zij is een goed persoon, het ligt aan mij dat het niet werkt;
• Als ik maar beter mijn best doe, komt het goed;
• Hij/zij is de enige persoon die van mij kan houden.

Dit zorgt voor nog meer traumabonding, toewijding aan en liefde voor de narcist.

Herbelevingen

Wanneer een persoon opnieuw getraumatiseerd wordt, worden er herbelevingen van eerdere traumatische gebeurtenissen geactiveerd, die tevens primitieve overlevingsmechanismen oproepen. Hierbij is het slachtoffer geneigd zich voor overleving vast te klampen aan de narcist, zoals een kind aan zijn ouders, om zo verlichting van het trauma te ervaren. Dit proces is enorm krachtig en onbewust. Het slachtoffer verliest tijdens de herbeleving zijn/haar volwassenheid en zelfvertrouwen en voelt zich compleet hulpeloos. Tevens ervaart het slachtoffer doodsangst.

In deze staat gelooft het slachtoffer dat hij letterlijk niet zal overleven wanneer hij niet voldoet aan de behoeftes van de narcist. Alle grond is weggeslagen onder het slachtoffer en deze zal zich wederom overgeven aan de narcist om te kunnen overleven.

Traumabonding aan een narcist is een enorm complex geheel. Er spelen enorm veel invloeden mee. Bevind je jezelf in een situatie als hierboven beschreven? Schroom niet om hulp te zoeken bij vrienden, familie, de huisarts of een therapeut die er verstand van heeft.

Lees verder

• Narcisme en gaslighting: twijfel zaaien door manipulatie
• Narcistische mishandeling en hersenschade
• Omgaan met narcistische ouders
• De verborgen narcistische persoonlijkheidsstoornis
• Codependentie versus narcisme