Narcistische mishandeling en hersenschade

Narcistische mishandeling is heftig en heeft vaak verstrekkende gevolgen voor de slachtoffers. De effecten van narcistische mishandeling worden vaak onderschat en niet erkend. Slachtoffers van narcistische mishandeling hebben veelal te kampen met allerlei psychische klachten, waaronder onder andere posttraumatische stressstoornis en complex trauma. Een narcistische persoonlijkheidsstoornis kenmerkt zich door een obsessie met de eigen persoon, behoefte aan het controleren van anderen en een gebrek aan empatisch vermogen. Wanneer een persoon hier langdurig aan blootgesteld wordt, zal dit leiden tot psychische én fysieke klachten. Over met name de fysieke effecten is nog weinig bekend.

Langdurige stress

Wanneer een mens in een stressvolle en destructieve omgeving leeft, zal hij herhaaldelijk blootgesteld worden aan emotioneel trauma. Dit is vaak het geval wanneer je als kind opgroeit met één of meerdere narcistische ouders of wanneer je in een relatie met een narcistische partner bent verwikkeld. Volgens trauma-expert Peter A. Levine ontstaat trauma wanneer de emoties in een bedreigende situatie te overweldigend zijn en de persoon in kwestie de emoties niet in het moment kan ontladen, reguleren, doorleven en verwerken. Trauma kan voorkomen worden wanneer de emoties actief ontladen, gereguleerd, doorleefd en verwerkt kunnen worden in het moment door fysieke reacties zoals huilen, trillen, schreeuwen etc. Wanneer de heftige emoties niet in het moment ontladen, gereguleerd, doorleefd en verwerkt kunnen worden, of wanneer er sprake is van langdurige overweldigende emoties door stress en het lichaam niet de tijd krijgt hiervan te herstellen, leidt dit tot een posttraumatische stressstoornis of complex trauma. Een posttraumatische stressstoornis kenmerkt zich door herbelevingen, paniek, angst, slaapproblemen en dissociatie. Hoewel een posttraumatische stressstoornis onder de psychische stoornissen valt, blijkt uit onderzoek dat er ernstige schade in de hersenen ontstaat wanneer iemand gedurende lange tijd aan narcistische mishandeling wordt blootgesteld. Zo krimpt de hippocampus en wordt de amygdala groter en daardoor actiever.

De amygdala

De amygdala is een kern van neuronen gelegen in de hersenen. De mens heeft twee exemplaren van de amygdala: één gelegen in de linker temporale kwab, de ander gelegen in de rechter temporale kwab. De amygdala is onderdeel van het limbisch systeem. Het limbisch systeem is betrokken bij emotie, motivatie, genot en het emotioneel geheugen. De amygdala legt verbanden tussen zintuigelijke waarnemingen en koppelt deze aan emoties. De amygdala wordt ook wel het reptielenbrein genoemd en is verantwoordelijk voor primaire emoties als angst, verdriet, schuld, jaloezie en schaamte. Daarnaast reguleert de amygdala de ademhaling en hartslag. De amygdala reageert vrijwel reflexmatig en automatisch op zintuiglijke prikkels die onveiligheid veroorzaken.

De hippocampus

De hippocampus is ook gelegen in zowel de linker als de rechter temporale kwab. De hippocampus wordt ook wel zeepaardje genoemd door zijn vorm. En maakt tevens onderdeel uit van het limbisch systeem. De hippocampus fungeert als het kortetermijngeheugen: informatie opslaan en overbrengen naar het langetermijngeheugen of informatie vergeten. De hippocampus speelt een belangrijke rol bij het proces leren. De hippocampus controleert automatische reacties op bedreigende situaties, zoals overlevingsgedrag voortkomend uit primaire emoties.

Wat er gebeurt in de hersenen bij langdurige blootstelling aan narcistische mishandeling

Wanneer een mens bloot wordt gesteld aan langdurige stress als gevolg van narcistische mishandeling produceren de hersenen het stresshormoon cortisol. Cortisol zorgt ervoor dat de amygdala activeert en dat je als mens in de vecht- of vluchtstand belandt, ook wel de overlevingsstand genoemd. Door de grote hoeveelheid cortisol gaat het bloed sneller stromen, groeien de pupillen, worden spieren aangespannen, versnellen de ademhaling en hartslag en kan de persoon in kwestie gaan zweten. Het zenuwstelsel reageert op een situatie alsof deze levensbedreigend is. Slachtoffers van narcistische mishandeling bevinden zich 99% van de tijd in de overlevingsstand.

Wanneer het stresshormoon cortisol op hoog niveau langdurig in het lichaam aanwezig is, zal dit leiden tot een overactieve amygdala en een krimpende hippocampus. Hoe langer een mens blijft blootgesteld aan narcistische mishandeling, hoe meer de hippocampus zal krimpen en hoe overactiever de amygdala zal zijn. Daarnaast zullen slachtoffers van narcistische mishandeling steeds meer vanuit hun amygdala reageren met primaire emoties. De amygdala onthoudt de zintuiglijke waarnemingen op de momenten dat er pijnlijke emoties plaatsvinden en zal bij soortgelijke zintuiglijke waarnemingen snel worden geactiveerd in de overlevingsstand. In deze stand zal het slachtoffer geneigd zijn aan te vallen of zich terug te trekken. De amygdala is zo geactiveerd, de hippocampus zo verkleind en het limbisch systeem zo ontregeld dat de hersenen van het slachtoffer de omgeving altijd scannen op onveiligheid, ofwel situaties en/of gedrag dat voor onveiligheid en heftige emoties kan zorgen. Op deze manier proberen de hersenen overleving te garanderen. Het probleem is echter dat de amygdala als gevolg van langdurige narcistische mishandeling zo snel geactiveerd is dat dit ook gebeurt in situaties die niet onveilig zijn.

In de overlevingsstand zijn de primitieve delen van de hersenen geactiveerd. Op het moment dat de primitieve delen van de hersenen geactiveerd zijn, kan er geen contact worden gemaakt met de meer ontwikkelde hersendelen van de prefrontale cortex, waar de ratio en het relativeringsvermogen zich bevinden. Een persoon die zich in de overlevingsstand bevindt, kan dus niet meer rationeel en relativerend denken.

Uit de destructieve omgeving of situatie

Eenmaal uit het systeem van narcistische mishandeling en uit de stressvolle omgeving hebben slachtoffers nog vaak last van posttraumatische stress reacties en klachten door de overactieve amygdala en de kleine hippocampus, waardoor ze nog veelal in de overlevingsstand verkeren. Hierdoor is het nog steeds moeilijk om contact te maken met de ratio en het relativeringsvermogen. Hieruit voort komen de volgende verdedigingsmechanismen:

• Ontkenning: slachtoffers van narcistische mishandeling zijn geneigd pijnlijke emoties en ervaringen te ontkennen, om aan de harde werkelijkheid te ontsnappen;
• Verkeerde focus: slachtoffers zijn geneigd de mishandeling te vergeten en te focussen op de positieve aspecten van de relatie met de narcist;
• Projectie: slachtoffers van narcistische mishandeling projecteren hun eigen eigenschappen van compassie, empathie, zorgzaamheid en begrip op de narcist, terwijl deze in feite geen van deze eigenschappen beheerst.

Hoe verder

Vaak ervaren slachtoffers van narcistische mishandeling enorme schaamte en zelfveroordeling doordat ze lichamelijk en psychisch heftig kunnen reageren op onveilige én veilige situaties. Door bovenstaande uitleg van de effecten van narcistische mishandeling op de hersenen, kan een slachtoffer van narcistische mishandeling beter begrijpen wat er gebeurt in zijn lichaam en hersenen wanneer hij getriggerd is en doodsangst of paniek ervaart. Hierdoor kan er meer zelfcompassie ontstaan, wat leidt tot meer kracht. Het is belangrijk om als slachtoffer van narcistische mishandeling te begrijpen dat de lichamelijke reacties als doel hebben veiligheid en overleving te garanderen. Als het ware worden er door het lichaam continu boodschappen gegeven dat de situatie onveilig was of is. Het systeem is daardoor overbelast geraakt. Door begrip voor de eigen lichamelijke en psychische reacties kan er zelfcompassie ontstaan in plaats van zelfveroordeling.

De eerste te nemen stap naar herstel is om uit destructieve relaties te stappen met narcisten. Een korte blootstelling aan de narcist of de dynamiek van narcistische mishandeling kan een (enorme) terugval betekenen voor het brein.

Uit recent onderzoek blijkt dat de hippocampus zich gedeeltelijk kan herstellen na narcistische mishandeling. Door het volgen van 12 sessies EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing) bleek dat de hippocampus van een slachtoffer van narcistische mishandeling in een jaar tijd met 6% is gegroeid (F. Shapiro, 2012).

Een slachtoffer van narcistische mishandeling kan zijn lichaam hertrainen in het ervaren van veiligheid door therapie (zoals EMDR) meditatie, sporten, yoga, muziek luisteren, tijd doorbrengen in de natuur. Daarnaast kan knuffelen met een geliefde, vriend, vriendin of familielid ook helpen. Hierdoor komt het hormoon oxyticine vrij, dat zorgt voor een gevoel van verbinding.

Besef wel: herstellen van narcistische mishandeling kost veel tijd, geduld, doorzettingsvermogen, inzet en zelfcompassie.

Lees verder

• De verwerkingsfases van een jeugd bij narcistische ouders
• Codependentie en narcisme
• Codependentie versus narcisme
• Codependentie en de patronen van een narcistische partner
• Narcisme en gaslighting: twijfel zaaien door manipulatie