Mannen en vrouwen verschillen, maar waarom?

Op basis van uiterlijke verschillen tussen man en vrouw kun je denken dat ze ook als mens op basis van hun geslacht verschillend zijn. Sekseverschillen worden ver doorgetrokken. Heel ver. Mannen zijn doelgericht, planmatig, vrouwen zijn zorgend en invoelend, denken veel mensen. Het bekende adagium: "Mannen komen van Mars, vrouwen komen van Venus". En dat niet alleen. De oorsprong is te vinden in biologische verschillen, en die zijn onoverkomelijk, onvermijdelijk en onveranderbaar, zo wordt dan daarbij gedacht. Verschillende hersenen, verschillende hormonen. Is hiervoor ook wetenschappelijk bewijs?

• Mensen verschillen
• Een tweedeling: mannelijk versus vrouwelijk
• Gender en sekse
• Sekse en interseksen
• Gender en genderdiversiteit
• Genderdystrofie
• Gelijke kansen, meer verschillen
• Hypermasculien versus hyperfeminien
• Waar kunnen aangeboren man-vrouwverschillen vandaan komen?
• Hormonen
• Verschil in geslachtshormonen
• Onderzoek naar man-vrouwverschillen in hormonen
• Verschil in hersenen
• Onderzoek naar man-vrouwverschillen in hersenen
• Uit onderzoek blijkt: er is weinig verschil op basis van geslacht
• Hoe beleef je mensverschillen?
• Wat kun je eraan doen?

Mensen verschillen

Iedereen is anders. Het wordt vaak gezegd. Toch is het heel gangbaar om mensen onder te verdelen volgens hun uiterlijke geslachtskenmerken: aan de ene kant mannen en aan de andere kant vrouwen. Daartussen zit een wereld van verschil, zo wordt gedacht. Deze verschillen zijn vaak niet psychologisch, cultureel of sociologisch bepaald, maar zijn inherent aan het man of vrouw zijn. Ze zijn aangeboren en daarmee onvermijdelijk. Het is biologisch evolutionair bepaald dat mannen zich op een bepaalde manier gedragen en dat vrouwen zich op een andere manier gedragen. Het is volgens deze denktrant een gegeven dat vrouwen meer (mee)voelen en dat mannen meer (systematisch) denken. Dat mannen moeten jagen (brood op de plank, vrouwen, dure auto's) en dat vrouwen van nature liever verzamelen en zorgen. Kortom: niets aan te doen.

Een tweedeling: mannelijk versus vrouwelijk

De rigide tweedeling van mensen in mannen en vrouwen schuurt en wringt. Als man moet je dit. Als vrouw moet je dat. Wat mannelijk en wat vrouwelijk wordt gevonden kan dwingend voelen als het gaat om hoe je als man of vrouw in het leven moet staan. De verwachtingen die erbij horen, zorgen ervoor dat het moeilijk kan zijn om als mens je eigen plan te trekken.

Al vanaf dat kinderen twee à drie jaar zijn conformeren ze zich aan de verwachtingen die bij de eigen sekse horen. Ze zien overal om zich heen voorbeelden die deze rollen bevestigen, en worden zelf ook in de rol die volgens de maatschappij bij hun uiterlijk hoort geduwd. Een jongensgeboorteslinger is lichtblauw, die van een meisje roze. Een meisje is schattig, een jongen is stoer. Met een meisje wordt meer gepraat, met een jongen meer gestoeid. Maar wat je om je heen ziet en hoe je jezelf van binnen voelt kunnen twee verschillende dingen zijn. Mensen kunnen hierdoor onzeker worden. Mensen zijn geneigd om in stereotypen te denken en ook het wij-zij-denken maakt de wereld mogelijk wat overzichtelijker (maar tegelijkertijd onveiliger, door angst voor 'de ander'). Met respect en ruimte voor elkaar, de ander niet buitensluiten, aandacht voor de vele factoren die een rol spelen en nadruk op de overeenkomsten en niet de verschillen kun je deze neiging tot polarisatie en discriminatie doorbreken.

Gender en sekse

We zien het 'schuren' ook in de ontwikkeling van het begrip 'gender', een begrip ontstaan in de jaren vijftig, dat de term 'sekse' of 'geslacht' aan het inhalen lijkt te zijn.

Sekse en interseksen

Sekse gaat over de lichamelijke verschillen tussen mannen en vrouwen en is gebaseerd op de biologie. Vrouwen hebben twee X-chromosomen, mannen een X- en Y-chromosoom. Naast de chromosomen spelen ook (geslachts)hormonen een rol bij de ontwikkeling van een vrouwelijk of mannelijk lichaam. Daarom kan het zomaar gebeuren (en onderzoek laat zien dat dit in ongeveer 1 op de 100 mensen het geval is) dat het onderscheid tussen mannen en vrouwen minder eenduidig is dan op het eerste gezicht lijkt. Er kunnen dan ook verschillende interseksen worden onderscheiden.

Gender en genderdiversiteit

Gender verwijst naar je sekse-identiteit: in welke rol voel je je het meest thuis, wat voor gedrag laat je zien, hoe zien anderen je. Je sociale identiteit wordt bepaald door de cultuur. Er zijn in theorie ontelbare genders. Je kunt je immers meer of minder mannelijk of vrouwelijk voelen, meer of minder mannelijk of vrouwelijk gedragen. Een en ander is immers ook afhankelijk van wat de cultuur definieert als mannelijk en vrouwelijk. De wens mensen overzichtelijk in te delen in het hokje 'man' of 'vrouw', en de daarmee gepaard gaande vooroordelen, kunnen er dus ook voor zorgen dat je je beperkt voelt tot de rol die je denkt te moeten spelen. Aan mannen worden andere eigenschappen toegeschreven dan aan vrouwen. Mannen gedragen zich anders dan vrouwen. Van vrouwen worden andere dingen verwacht dan van mannen. Je bent anders, zo wordt gedacht. Om maatschappelijk geaccepteerd te worden en je goed te voelen binnen een maatschappij of cultuur lijkt het belangrijk dat gender en sekse zoveel mogelijk met elkaar overeenkomen.

Genderdystrofie

Zoals gezegd kan de strikte tweedeling in mannelijk en vrouwelijk en de dwingende roep vanuit de samenleving om je seksuele identiteit daarop aan te passen voor onzekerheid zorgen. Voor transgenders geldt bijvoorbeeld dat hun genderidentiteit of -expressie niet overeenkomt met hun sekse, hun lichaam. Hierbij kan het gaan om mannen die af en toe vrouwenkleding willen dragen, tot vrouwen die als man (of mannen die als vrouw) door het leven willen gaan. Wanneer mensen besluiten dat een operatie de enige oplossing biedt om te kunnen leven volgens het geslacht van hun beleving volgt een uitgebreid medisch en psychologisch traject om tot geslachtsverandering over te gaan.

Gelijke kansen, meer verschillen

In veel westerse landen komt er steeds meer gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Tegelijkertijd lijken daardoor genderverschillen toe te nemen, zo blijkt uit onderzoek van Falk en Hermle in Science (19 oktober 2018). Je zou hierdoor kunnen denken dat wanneer aan alle materiële behoeften wordt tegemoetgekomen mensen vrij zijn om te doen wat ze diep van binnen willen doen. Als mensen zich vooral bezig moeten houden met overleven is er geen tijd en aandacht om te doen wat je inherent het liefste zou doen. Dit zou verklaren waarom vrouwen vooral in zorgzame beroepen terechtkomen en mannen zich juist graag bewegen in beroepen waarin competitie en het nemen van risico's centraal staan. Maar daarmee houd je geen rekening met de maatschappij waarin we opgroeien, zo betoogt Elisa Bellotti van de Universiteit van Manchester. Al vanaf jongs af aan zien we dat van mannen en vrouwen andere dingen worden gevraagd. Dit heeft invloed op de rollen waarmee we ons identificeren. Vandaar dat het de resultaten van dit onderzoek anders moeten worden geïnterpreteerd. Dat wil zeggen dat juist meer vrijheid betekent dat er ook meer druk is om aan de genderrollen te beantwoorden. Ditzelfde zien we ook terug in onderzoeken over sekseverschillen in seksueel gedrag. Mannen ervaren sterkere impulsen dan vrouwen, zo blijkt uit onderzoek van Tidwell en Eastwick uit 2013, waardoor mannen bijvoorbeeld aangeven meer zin te hebben in seks met een vreemde. Juist in landen waarin meer gelijkheid is tussen mannen en vrouwen worden de grootste sekseverschillen gevonden als het gaat om de mate van ongelimiteerde socioseksuele oriëntatie, de atittude en de neiging om seksuele relaties aan te gaan zonder emotionele betrokkenheid (ISDP-2 onderzoek, Schmitt, 2015). Dit bevestigt dus ook de sociale roltheorie. Is de toenemende maatschappelijke gelijkheid, gelet op de aandacht voor #MeToo en het aantal meldingen van verkrachting en grensoverschrijdend seksueel gedrag een gevaarlijke ontwikkeling?

Hypermasculien versus hyperfeminien

Naast de onzekerheid van zowel mannen als vrouwen en de pogingen om deze sekserollen flexibeler in te vullen, zie je ook een tegenbeweging: de ontwikkeling van een vorm van hypermasculiniteit en hyperfemininiteit. Deze begrippen verwijzen naar een extreme vorm van respectievelijk mannelijkheid en vrouwelijkheid in uiterlijk en eigenschappen. Zo wordt mannelijkheid typisch geassocieerd met agressie, risico's durven nemen, dominantie, de drang carrière te maken en zin in seks. Als uiterlijke kenmerken gelden een brede kaaklijn, een lage stem, brede schouders en een baard. Vrouwelijkheid wordt gedefinieerd in termen als emotioneel, empathisch, kwetsbaar, gevoelig, verzorgend en meegaand. Een jurk of rok, een smalle taille, make-up en lang haar completeren het uiterlijke plaatje. Zonder dat je het doorhebt kun je in deze rol stappen of, en dat is misschien nog erger, verwachten dat een ander deze rol op zich neemt. Als je mannelijkheid als het een opvat, en je daar strikt naar gedraagt, dan verwacht je dat vrouwen zich als de andere sekse zullen gedragen en dus als typisch vrouwelijk. Zo zul je ze dan ook bekijken en behandelen (wat weer kan leiden tot een self-fulfilling prophecy: omdat je het verwacht en je dit gedrag als het ware uitlokt wordt het werkelijkheid). Hetzelfde geldt natuurlijk ook andersom.

Waar kunnen aangeboren man-vrouwverschillen vandaan komen?

Verschillen tussen mannen en vrouwen worden vaak toegeschreven aan de hersenen, die anders zouden zijn voor mannen en vrouwen. En aan het hormoonstelsel en de geslachtsklieren (gonaden), waarbij deze hormonen niet alleen zorgen voor een verschillend lichaam, maar ook voor verschillende eigenschappen.

Hormonen

Hormonen worden door het lichaam zelf aangemaakt door het endocriene stelsel. Veelal door hormoonklieren die daar specifiek voor bedoeld zijn, zoals de hypofyse of de pijnappelklier in de hersenen en de schildklier (bij de adamsappel in de keel). Organen kunnen ook hormonen produceren, zoals de bijnierschorshormonen uit de bijnieren. Deze vullen de zes geslachtshormonen aan die ofwel in de eierstokken (vrouw) of in de zaadballen (man) worden gemaakt. Eierstokken en zaadballen, de geslachtsklieren, verzorgen niet alleen de ontwikkeling van geslachtshormonen, maar ook de vorming van geslachtscellen.

Verschil in geslachtshormonen

Oestrogenen en progestagenen zorgen voor de vrouwelijke geslachtskenmerken, en zijn een factor in de menstruele cyclus en zwangerschap. Oestrogenen worden met name geproduceerd door de eierstokken (oestradiol in vruchtbare vrouwen en oestrol in zwangere vrouwen) en door het vetweefsel na de overgang van een vrouw (oestron). Progestagenen zoals progestaron wordt geproduceerd door de bijnierschors als steroidhormonen en door de placenta tijdens zwangerschap. Ook mannen hebben oestrogenen en progestagenen in hun lichaam, al is het in mindere mate.

Testosteron is het mannelijk geslachtshormoon. De zaadballen produceren androgenen, waaronder testosteron als belangrijkste hormoon. Testosteron zorgt voor de ontwikkeling van de mannelijke primaire geslachtskenmerken (penis en testikels) en secundaire geslachtskenmerken (stemverlaging, lichaamsbeharing, skeletspieren). De zaadballen zorgen ook voor de aanmaak van sperma. Testosteron reguleert het libido. Vrouwen hebben een lage dosis testosteron.

Onderzoek naar man-vrouwverschillen in hormonen

Testosteron zou zorgen voor typisch mannelijke eigenschappen als competitief denken en risico's nemen. In het boek 'Testosteron Rex' van Cordelia Fine rekent zij helder af met dit soort vooronderstellingen. Zo haalt Fine een onderzoek aan waarin mannen die alleen al dachten extra testosteron toegediend te hebben gekregen meer risico's namen. Het hormoonstelsel blijkt veel complexer dan gedacht. Het lijkt erop dat niet de absolute waarde van een bepaald hormoon bepalend is, maar dat het gaat om het onderlinge samenspel en de gevoeligheid van de hersenen voor een bepaald hormoon. Ook spelen persoonlijkheid en sociale omgeving een rol. Zo kan het toedienen van testosteron, wanneer de situatie erom vraagt, ervoor zorgen dat een man meer dominant wordt en meer gericht is op statusverhogend gedrag, waarbij tegelijkertijd het empathisch gedrag onderdrukt wordt. Het lukt dan makkelijker om voor jezelf op te komen. Bij een andere man kan dezelfde dosis toegediende testosteron onder dezelfde omstandigheden zorgen voor ongezonde agressie.

Verschil in hersenen

Sommige mensen gaan uit van een typisch mannelijk en typisch vrouwelijk brein. Zo zou bij mannen de amygdala groter zijn (dit is het deel in het brein waarin de emoties worden gereguleerd, waarbij geldt dat een grotere amygdala leidt tot meer agressie). Vrouwen zouden juist een grotere hippocampus hebben (het deel van de hersenen dat betrokken is bij het geheugen en het aanpassingsvermogen).

Onderzoek naar man-vrouwverschillen in hersenen

Recente publicaties laten zien dat dit wereldbeeld niet ondersteund wordt door onderzoek. De amygdala is iets groter in mannelijke hersenen, dat geldt ook voor de hersenen in het algemeen, maar als je rekening houdt met de verhouding tot lengte en gewicht, vervalt het verschil. Ook de hippocampus laat geen overtuigende verschillen tussen het mannen- en vrouwenbrein zien. In haar onderzoeksartikel (gepubliceerd op 18 oktober 2018) toont professor Daphna Joel van de Universiteit van Tel Aviv overtuigend aan dat mannelijke en vrouwelijke hersenen niet fundamenteel van elkaar verschillen. Ze heeft hiervoor hersenscans van mannen en vrouwen onderzocht met behulp van een anomaly detection-algoritme. Hieruit bleek dat clustering in mannen- en vrouwenhersenen onmogelijk was. In een onderzoek uit 2015 werd al geconcludeerd dat de hersenen van mannen en vrouwen niet als groep van elkaar verschillen. De conclusie is dus gerechtvaardigd dat er meer overeenkomsten dan verschillen zijn tussen de hersenen van mannen en vrouwen.

Uit onderzoek blijkt: er is weinig verschil op basis van geslacht

Wetenschappers en deskundigen zijn het er in het algemeen over eens: mannen en vrouwen zijn helemaal niet zo verschillend. Qua hersenen en qua hormonen lijken ze meer op elkaar dan dat ze van elkaar verschillen. Bij veel dieren lijkt dit anders te zijn. En toch zien we mensen vaak niet eerst als individu, maar eerst als vertegenwoordig(st)er van hun sekse.

Mensen zijn niet gelijk. Er worden ook verschillen gevonden. Soms omdat er verschil is, wat de ontstaansreden er dan ook van is. Soms doordat het onderzoeksonderwerp wordt gestuurd in een bepaalde richting. Vraag je mannen om een bal in een basket te gooien, dan zullen ze hier hun best voor doen en competitief gedrag laten zien, dat kan worden toegeschreven aan een hogere dosis testosteron. Neem je een onderwerp dat veel vrouwen aanspreekt dan zie je echter hetzelfde competitieve gedrag. Bij hersenonderzoek geldt dat niet meer kan worden vastgesteld of het aangeboren of aangeleerd is, omdat de hersenen onder invloed van omstandigheden en ervaringen kunnen verschillen. Mannen en vrouwen leiden verschillende levens, logisch dus dat er verschillen worden gevonden. Zeker wanneer je inzoomt op een klein onderdeel van het brein. Soms is het zo vanzelfsprekend, dat we ons niet eens bewust zijn van deze sturende onderzoeksmechanismen. Waarom zou je onderzoeken of vrouwen of mannen het meest verzorgende gedrag laten zien? Is dat niet vragen naar de bekende weg, omdat ze zo zijn gesocialiseerd? Onderzoek naar wat er nodig is om dit gedrag te veranderen lijkt juist te kunnen zorgen voor een meer evenwichtige, meer gelijke samenleving.

Hoe beleef je mensverschillen?

De activiteit in verschillende hersengebieden verschilt tussen mannen en vrouwen, zo blijkt uit tal van onderzoeken. Zo is de pijnbeleving anders en verschilt de mate van visuele of auditieve gerichtheid. Maar waardoor ontstaan deze verschillen? Het is mogelijk dat er een missing link is, die in 2018 nog niet bekend is en nog onderzocht moet worden. Maar zoals mag blijken zal ongetwijfeld de omgeving, de maatschappij, de cultuur ook veel van de verschillen verklaren. Het is bekend dat hersenen adaptief zijn en reageren op hun omgeving. Ze kunnen zich anders ontwikkelen in andere omstandigheden. Het lijkt dus belangrijk om mensen te steunen in de manier waarop ze hun leven willen leven. En ze niet af te rekenen op het geslacht of de gender waartoe ze zich voelen behoren. Mensen zijn kwetsbaar en sterk en veerkrachtig. Of ze nu man, vrouw of alles ertussenin zijn. Je gedachten en gevoelens bepaal je zelf. Zoals The Streets op zijn album uit 2018 zingt: 'You are not the voice in your head, you're the one that listens to it'.

Wat kun je eraan doen?

In je eentje tegen de maatschappij of cultuur begin je meestal niet veel. De macht bepaalt wie buiten de cultuur wordt geplaatst, zoals de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) al benadrukte. Of dit nu om vrouwen, LGBTI's of (andere) etnische, nationale, religieuze of politieke minderheden gaat. Door het discours (de in taal vervatte normen in een maatschappij waardoor de werkelijkheid wordt gestructureerd) te bepalen heeft de machthebbende Ander het voor het zeggen. Tegelijkertijd geef je de cultuur als individu ook weer door. En draag je dus ook hieraan bij. Vandaar ook dat je kunt beginnen bij jezelf. Door je meer bewust te worden en bewuster te leven, maak je de ruimte voor jezelf groter en die van de maatschappij kleiner. Door de machtstructuren stelselmatig te bevragen en het heersende discours ter discussie te stellen kun je ook het samenhangende wereldbeeld dat ontstaat door het geheel van taal, procedures, normen en waarden uit elkaar halen. En daarmee de wereld een andere betekenis geven.

Kijk naar jezelf
Het kan meer inzicht geven om te reflecteren op de manier waarop je naar mensen kijkt. Laat je mensen in hun waarde of beperk je ze tot de hokjes die hun uiterlijk en gedrag bij je oproepen? Daag je hersenen uit om anders naar mensen te kijken. Laat je daarbij niet beperken tot hun genderrol. Mensen zijn zoveel meer. Net als dat je zelf bent.

Sekseneutraal opvoeden
Hoe eerder je begint met een meer sekseneutrale kijk en opvoeding hoe beter. Juist omdat de hersenen zich aanpassen aan ervaringen en omstandigheden, kun je door deze te veranderen direct invloed uitoefenen hoe een kind in zijn of haar 'vel' komt te zitten. Denk hierbij aan: je attitude, je gedrag, je taalgebruik. En je helpt tegelijkertijd jezelf!

Wat vind je typisch mannelijke en vrouwelijke eigenschappen? Bedenk in hoeverre je deze overtuigingen een rol laat spelen bij de opvoeding. Het kan veel opleveren om je bewust te zijn van de je taalgebruik en je verwachtingen.

Ben je geneigd om tegen je dochter te zeggen dat ze er mooi uitziet? En je zoon juist stoer te noemen in zijn nieuwe kleren? Vind je snel dat je zoon zich aanstelt wanneer hij huilt en wil je je dochter juist troosten? Mag je zoon brutaal zijn, maar verwacht je van je dochter meer meegaandheid? Ervaar je je dochter snel als agressief, terwijl je bij je zoon hetzelfde gedrag als assertief beleeft? Laat je je zoon eerder uitpraten dan je dochter? Moedig je alleen je zoon aan om buiten te spelen, terwijl je je dochter stimuleert tot lezen? Geef je je zoon complimenten wanneer hij iets alleen kan doen en complimenteer je je dochter vooral wanneer ze je helpt?

Probeer het kind te zien voor wie hij of zij is
Respecteer en waardeer je kind. En leer dat het andere mensen evenzo moet respecteren. Laat jongens hun emoties uiten en vertel ze dat ze zich kwetsbaar mogen opstellen. Net als meisjes. Kracht zit hem niet in de ontkenning van emoties, maar in het ermee kunnen omgaan. Kijk naar je kind en naar wat het graag doet en welk gedrag het laat zien. Maar kijk ook wat erachter zit. Elk kind wil de goedkeuring van de ouders. Wat 'goed' is bepaal je dus deels als ouder. Je kunt kinderen stimuleren om ook ander gedrag te laten zien, want wat is het natuurlijke gedrag van een kind? Als een kind, los van gender, veel wil bewegen, geef het de ruimte. Vraag zo nodig ook op school of en hoe rekening kan worden gehouden met de bewegingsdrang van je kind. Maar stimuleer ook het kind dat niet graag vanuit zichzelf wil bewegen tot actie. En laat je actieve kind af en toe bewust uitrusten. Help een kind dat behulpzaam wil zijn om voor zichzelf te leren opkomen. En andersom. Zo zorg je voor een evenwichtig aanbod, zodat de hersenen zich in balans kunnen ontwikkelen. Op weg naar totale individualiteit. En de balans tussen mannelijke en vrouwelijke eigenschappen in ieder mens, los van sekse, is als een brug die over vooroordelen en hokjes heen kan reiken.