Socratische gespreksvoering: een kennismaking

Socrates was een Griekse filosoof die leefde in Athene. Hij hield zich vooral bezig met het bestuderen van het menselijk denken. Er zijn helaas geen werken van Socrates zelf bewaard gebleven, maar zijn leerling Plato heeft veel over hem opgeschreven. Hierdoor profiteren wij nu nog van de wijsheden van Socrates. Wie was Socrates nou eigenlijk en wat is een socratische dialoog? Hoe kunnen wij onze dagelijkse gesprekken extra diepgang geven door het toepassen van de socratische dialoog?

• Wie is Socrates?
• Wat is een socratisch gesprek?
• Het gesprek voeren
• Toepassing van de socratische gespreksvoering in het dagelijks leven

Wie is Socrates?

Socrates was de eerste echte filosoof uit de Griekse oudheid. Hij leefde in Athene van 469 voor Christus tot 399 voor Christus en hield zich bezig met het bestuderen van "het denken", en dan vooral op het gebied van de ethiek. Dit in tegenstelling tot de natuurfilosofen uit die tijd, die zich vooral bezighielden met het bestuderen van de stoffelijke wereld. Socrates haalde zijn kennis uit de dialoog met zijn gesprekspartner. Tijdens een gesprek wilde hij met zijn gesprekspartner zoeken naar de waarheid. Alles wat zijn gesprekspartner zei, werd door Socrates kritisch bekeken; het thema werd van alle kanten belicht door continu vragen te stellen. Op die manier wilde hij duidelijk maken dat het tegenovergestelde ook waar kon zijn en dat er geen echte waarheid bestaat. Socrates wilde met zijn dialoog een filosofische levenshouding creëren, hij stelde zich niet tevreden met simpele, korte uitspraken. Met deze ondervragende, bekritiserende houding maakte Socrates zich niet bij iedereen geliefd. Hij werd in 399 voor Christus aangeklaagd omdat hij de jeugd zou bederven. Hierna werd hij veroordeeld tot het drinken van de gifbeker. Hier heeft hij zich niet tegen verzet. Zijn laatste woorden luidden; "Rito, we zijn een haan verschuldigd aan Asklepios, betaal hem, vergeet het niet." Volgens Franse filosoof Foucault zijn deze woorden een dankbetuiging aan de filosofie, Socrates keek uit naar de verlossing van de doxa (de zintuiglijk waarneembare wereld, die veranderlijk en bedrieglijk is) en heeft zichzelf opgeofferd ten behoeve van de waarheid. Eén van zijn bekende citaten is; "een niet gereflecteerd leven is niet waard geleefd te worden".

Wat is een socratisch gesprek?

Een socratisch gesprek is een manier van gesprekken voeren waarbij het doel is de ander beter te leren begrijpen en op die manier samen tot een diepere wijsheid te komen. Het is belangrijk om je eigen kennis - of dat wat je denkt te weten - aan de kant te zetten en met een open houding naar de ander te luisteren. Essentieel hierbij is het stellen van de juiste vragen.

Het voeren van een socratisch gesprek zorgt ervoor dat gesprekspartners tot nieuw denken en betere inzichten komen. Oordelen die we hebben dienen we aan de kant te zetten, in plaats van oordelen te vellen dienen we kritische vragen te stellen. Dit vergt wilskracht en energie; het loslaten van vastgeroeste denkpatronen is een hele klus. Met behulp van een aantal handvatten omtrent het socratisch gesprek, kan dit bereikt worden. Op deze manier kunnen wij onze gesprekken voorzien van meer diepgang, kunnen wij onze kennis verdiepen én blijven we met een open houding naar de wereld kijken. Mooi, toch?

Het gesprek voeren

Als je een gesprek op de socratische wijze gaat voeren, is het allereerst van belang dat je iets van elkaar wilt leren. Tijdens een gesprek kunnen zich inzichten voordoen waar beide gesprekspartners nooit over nagedacht hebben. Er bestaan zogenaamde "socratische regels", deze helpen bij het ontwikkelen van een socratische levenshouding. Welke regels zijn dat?

Je staat in dienst van de samenleving

Als je besluit het gesprek op socratische wijze te voeren, zet je je eigenbelang even opzij en ben je bereid echt onderzoek te doen naar de waarheid. Je wilt hiermee je gesprekspartner, jezelf en uiteindelijk de samenleving verder helpen.

Je schakelt je medeleven even uit

Het is de bedoeling dat je je medeleven zo goed als mogelijk uitschakelt. Emoties die door medeleven ontstaan, kunnen tot gevolg hebben dat een situatie anders geïnterpreteerd wordt. Het is belangrijk om emoties nader te inspecteren; zo komt de ware emotie naar boven én vermijd je dat je emoties vals interpreteert.

Je formuleert een duidelijke vraagstelling

Voorbeeld; je voert een gesprek over de vriendengroep van jou en je gesprekspartner. Als je gesprekspartner opmerkt dat hij vindt dat jullie vriendengroep uit elkaar aan het vallen is, kan de uiteindelijke vraag bijvoorbeeld zijn; "in hoeverre is het nodig dat onze vriendengroep bij elkaar blijft?". Het is zinvoller hierover verder te praten in plaats van te discussiëren over het al dan niet uit elkaar vallen van de vriendengroep.

Je bent concreet en geeft een duidelijk voorbeeld

Als we kijken naar het hiervoor genoemde voorbeeld, kan een vraag zijn; "waaruit blijkt dat onze vriendengroep uit elkaar valt?". Hier dient dus een concreet antwoord op gegeven te worden, zoals; "vier keer op rij zijn drie vrienden niet meegegaan naar een festival waar we altijd met zijn allen naar toe gingen".

Je schakelt je eigen gedachten even helemaal uit

Dit is een lastige opgave. Tijdens het gesprek zul je je moeten ontdoen van de denkkaders die je altijd al hebt gehad. Het is belangrijk dat je vragen stelt aan je gesprekspartner om erachter te komen wat hij bedoelt. Als je gesprekspartner bijvoorbeeld zegt; "ik kan het ook nooit goed doen in andermans ogen", kun je zeggen; "joh, ben niet zo onzeker, ik was ooit ook onzeker, maar dat moet je gewoon van je afzetten". Dat is jouw waarheid, maar hoeft niet de waarheid van je gesprekspartner te zijn. En waarschijnlijk helpt deze reactie jullie beide niet verder. Een socratische reactie op zijn opmerking kan zijn; "wat betekent "goed" in jouw ogen?" of "wie bedoel je met "de anderen"?". Zo kom je dichter bij de gedachtegang van je gesprekspartner en uiteindelijk dichter bij de wijsheid.

Je maakt ruimte voor andermans wijsheid

Als je goed naar de ander luistert, geef je hem het gevoel over net zoveel wijsheid te beschikken als jij beschikt. Goed luisteren houdt ook in; goede vragen stellen. Door het stellen van goede vragen kun je de ander beter begrijpen en zal de ander zich beter begrepen voelen. Ook zal de ander hierdoor misschien van gedachten gaan veranderen.

Je zoekt altijd een hittepunt

Het hittepunt in het gesprek is het moment dat er iets schuurt; gesprekspartners voelen dat ze hier zullen botsen. Dit is een belangrijk punt tijdens het gesprek; hier komt de wijsheid naar boven die nodig is voor het beantwoorden van de geformuleerde vraag. Zelfreflectie is daarbij een belangrijk onderdeel. Bij het voorbeeld over de vriendengroep kan nu naar boven komen dat de ene gesprekspartner het bij elkaar blijven van de vriendengroep ziet als een belangrijke invulling van zijn leven, terwijl de andere gesprekspartner juist vindt dat het gezinsleven een steeds belangrijkere plek gaat innemen. Dit komt mede door de situaties van beide gesprekspartners; de ene gesprekspartner is vrijgezel, de ander heeft een gezin. Nu kan er een goed antwoord op de vraag gegeven worden in hoeverre het zinvol is dat een vriendengroep intact blijft.

Je zet de kardinale deugden in

Zorg dat je tijdens het gesprek handelt naar de 4 kardinale deugden; rechtvaardigheid, wijsheid, moed en matigheid. Zorg dus dat je open staat voor de mening van de ander, laat de ander voelen dat zijn mening ertoe doet, zorg dat je iets van het gesprek leert, durf je eigen fouten toe te geven en beheers je emotie.

Je argumenteert

Onderbouw wat je zegt met waarnemingen. Het gaat erom dat je kunt aangeven hoe je bepaalde kennis hebt opgedaan. Hier geef je een voorbeeld bij.

Je nodigt de ander uit tot nadenken

Door het stellen van de juiste vragen, zorg je ervoor dat je gesprekspartner na gaat denken. Hoogstwaarschijnlijk niet alleen tijdens het gesprek, maar ook erna.

Je fundeert je uitspraak

Uitspraken die je doet zijn gebaseerd op feiten, op concrete voorbeelden die jouw uitspraak "bewijzen". Als je een uitspraak doet, geef je een concreet voorbeeld erbij.

Je doet wijsheid op

Als het gesprek ten einde loopt, hebben jullie als gesprekspartners elkaars wijsheid aangehoord, bekritiseerd en opnieuw geformuleerd tot een nieuwe wijsheid, waar jullie je beide in kunnen vinden. Als dat lukt, is het doel van het socratisch gesprek bereikt.

(Van Paridon, 2017)

Toepassing van de socratische gespreksvoering in het dagelijks leven

Misschien loopt een bekende van jou steeds tegen hetzelfde probleem en wil je hem helpen? Formuleer dan samen een vraag, een thema dat jullie willen onderzoeken. Vanaf hier gaan jullie verder; jullie gaan concreet jullie eigen ervaringen beschrijven; met feiten. Hierna gaan jullie je verplaatsen in elkaars ervaring en hierover een uitspraak doen. Na deze "verplaatsing" gaan jullie een antwoord geven op de vraag die jullie samen hebben geformuleerd. Het antwoord op deze vraag moet correct beargumenteerd worden. Jullie confronteren elkaar als jullie merken dat er tegenstrijdigheden in jullie uitspraken zitten. Tot slot proberen jullie een consensus te bereiken; jullie proberen het eens te worden. (Van Paridon, 2017).

Het lijkt nogal een aanpassing in je dagelijkse manier van communiceren, die socratische gespreksvoering. Toch wordt het na gedegen oefening steeds makkelijker en leuker om gesprekken op deze wijze te voeren. Neem er rustig de tijd voor en kies zorgvuldig de gesprekken uit die je op de socratische wijze zou willen voeren. En, zoals Socrates zelf zei; het enige dat je zeker weet, is dat je niks weet. Dus, blijf leergierig en sta open voor nieuwe wijsheden. Succes!