Zwart-wit praten, kenmerken, oorzaken en op te lossen?

Zwart-witpraters kenmerken zich door een uitgesproken mening die ze op vrij agressieve wijze kunnen uiten. Het is zoals zij het zeggen. Ze zijn absoluut in hun mening. Hiermee kunnen ze anderen, die een andere mening hebben, behoorlijk voor de neus stoten. Het is niet gemakkelijk om zwart-witpraters anders te laten praten en denken. Veelal zijn ze van jongs af aan zo geprogrammeerd. Ook erfelijkheid en hersenstofjes spelen een rol. Enkele kenmerken en oorzaken worden nader bekeken alsmede de vraag of er wat aan te doen en zo ja in hoeverre?

Kenmerken die bij zwart-witpraters kunnen voorkomen

Een zwart-witprater kan meerdere kenmerken hebben zoals:

• het is zo en niet anders (het is ‘zwart of wit’)
• er is geen middenweg (grijs gebied)
• absolute starre stellingname, vooroordelen
• agressief (stemverheffing)
• impulsief
• baseren mening op weinig of geen feiten of verzinnen ze
• stress, angst, afgunst, jaloezie
• doordrammen, herhaling
• weten het beter (betweters)
• narcistische trekken

Enkele kenmerken en oorzaken van zwart-witpraters nader bekeken

Bij zwart-witpraters kunnen persoonlijkheidskenmerken voorkomen als angstig, stressgevoelig, afgunstig en jaloers.

Angst

Zwart-witpraten komt voor bij mensen die angstig zijn. Een gevoel van minderwaardigheid zetten ze om in absolute ideeën: “Het is zo en niet anders.” Met een dergelijke stellingname compenseren ze angst. Ze kunnen ook niets zeggen of weglopen, maar compenseerders kunnen een nogal aanvallende houding aannemen. Vaak hebben deze personen behoefte aan bewondering door anderen. In extreme vorm zien we dit bij narcisme (bijv. op de werkvloer).

Stress

Zwart-witpraters blijken nogal stressgevoelig te zijn. Ze maken te weinig cortisol aan. Het is een stofje dat stress reguleert. Te weinig cortisol brengt het lichaam in onbalans.¹ Angst en agressie kunnen het gevolg zijn.

Stressgevoelige ouders geven deze erfelijke gedragskenmerken door en versterken deze in de opvoeding. Zijn de ouders zwart-witpraters dan nemen de kinderen het over. Kinderen worden dan van jongs af aan grootgebracht met absolute vooroordelen. Ze worden grootgebracht met weinig tot geen ruimte voor andere ideeën. Als ouders met bepaalde ideeën voelen dat ze achtergesteld en daardoor gestrest worden dan kunnen ze uitgesproken meningen hebben en dit op hun kinderen overbrengen. Vaak zijn de ouders zelf ook zo opgevoed.

Afgunst, jaloezie

Zwart-witpraters blijken nogal jaloers (gericht op personen), afgunstig (gericht op voorwerpen, gebeurtenissen e.d.) gedrag te vertonen. Ze proberen deze gevoelens te neutraliseren door de mening, bezit, doelen van anderen negatief te waarderen.

Voorbeelden

Als dan gevraagd wordt waarom dan maken ze een eigen verhaal, bijv.:

Zwart-witpraters zijn geprogrammeerd

Zwart-witpraters zijn zo geprogrammeerd door hun genen, opvoeding, omgeving, de media e.d. dat ze automatisch zo reageren. Ze reageren vaak direct (impulsief). Nadat ze het gezegd hebben verantwoorden ze hun zwart-witstelling achteraf met een eigen verhaal. Hierbij baseren ze zich deels op feiten en deels op eigen vaak verzonnen aanvullingen om een logisch verhaal te maken.
Goedgebekte zwart-witpraters als goeroes, geestelijken, managers beheersen dit goed. Zij kunnen een verhaal opzetten dat als geloofwaardig overkomt waarbij ze gebruik maken van geschriften (bijbel, koran) of onderzoeksresultaten. Ze komen dikwijls over als betweters.

Hoe vaker de zwart-witprater zijn eigen verhaal/mening herhaalt, hoe geloofwaardiger het lijkt. Politici hebben hier ook een handje van, vooral als ze in een stresssituatie komen waarbij ze worden gevraagd m.b.t. gevoelige onderwerpen. Trump bijv. aarzelt niet om een eigen verhaal in elkaar te zetten en feiten te verzinnen of in een andere context te plaatsen. Bewezen feiten worden afgedaan als fake (onzin).

Zwart-witpraten te veranderen?

Het veranderen van zwart-witpraten is niet gemakkelijk. Vaak is de programmering al te sterk, vooral bij jonge kinderen. Bij mensen met een impulsief karakter is het onder controle houden moeilijk. Men flapt er vaak al iets uit waar men later spijt van krijgt. Excuses achteraf is een aan te raden middel, maar vaak is de boodschap dan al hard bij de ander aangekomen.

Dat praten en denken in nuances te maken heeft met de leeftijd blijkt bij jongeren (pubers, adolescenten).² Ze denken en praten m.b.t. wereldproblemen veelal nog in zwart wit. Hun denk- en abstractievermogen is nog niet goed ontwikkeld. Ze hebben een naïef idealisme waar nog weinig ruimte is voor nuances. Wereldproblemen lossen ze vaak heel simpel op. Op zoek naar hun identiteit blijken ze ontvankelijk te zijn voor zwart-wit-ideeën van anderen.³ Het kan tot radicalisering leiden.
Onderwijs zal zich moeten richten op cases waar verschillende standpunten naar voren komen en met argumenten worden geanalyseerd.

Op oudere leeftijd kan het remvermogen van de persoon zich zo ontwikkeld hebben dat het gedrag onder controle wordt gehouden. Het hangt sterk samen met de ontwikkeling van het denk- en remvermogen, wat zich bevindt voorin het brein (het gebied van de prefrontale cortex). De gevoelens zijn er dan vaak nog wel, maar men uit deze niet of weet het zo in te kleden dat anderen niet worden beschadigd.

Inzicht in hoe zwart-witpraten en denken werkt is een eerste voorwaarde om het aan te pakken. Door contacten met andersdenkenden, studie, media kan men tot andere inzichten komen en trachten controle houden op gevoelens die van jongs af aan erin zijn gebracht. Een goede relatie (echtgenoot, partner) kan helpen om te corrigeren en zwart-witpraten zo mogelijk te voorkomen.

Samengevat

Zwart-witpraten komt vooral bij mensen met bepaalde persoonlijkheidstrekken voor zoals angstige, impulsieve en stressgevoelige mensen. Genen, hersenstofjes en omgeving (opvoeding) hebben grote invloed op zwart-witpraten. Van jongs af aan kunnen mensen geprogrammeerd zijn om zwart-wit te denken en te praten. Het is niet gemakkelijk om hier vanaf te komen. Zwart-witpraters kunnen nogal impulsief reageren. Hoe sterker de ontwikkeling van het denk- en remvermogen (dat zich aan de voorkant van de hersenen, de prefrontale cortex, bevindt) hoe kansrijker om zwart-witpraten in de hand te houden.