Kortdurende psychotische stoornis: symptomen DSM-5 & oorzaak

Een kortdurende psychotische stoornis is een van de vormen van een psychose. Het gaat bij een kortdurende psychotische stoornis om symptomen die plotseling beginnen en bestaan uit een van de volgende psychosesymptomen: wanen, hallucinaties gedesorganiseerd spreken en abnormale psychomotoriek. Een kortdurende psychotische stoornis is ten minste één dag aanwezig, maar duurt korter dan een maand. Ongeacht de oorzaak van de psychose, vindt bij de kortdurende psychotische stoornis altijd een volledige terugkeer naar het niveau van functioneren van voor het begin van de verschijnselen plaats.

• Wat is een kortdurende psychotische stoornis?
• Drie basisvormen
• Symptomen
• Wanen en hallucinaties
• Overige symptomen
• Classificatiecriteria DSM-5
• Oorzaken
• Hoe vaak komt het voor?
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling kortdurende psychotische stoornis
• Psychotherapie
• Medicatie
• Prognose
• Preventie
• Casus van een jongevrouw met een kortdurende psychotische stoornis
• Patiënt en achtergrond
• Casusbeschrijving
• Diagnose
• Behandeling
• Prognose en vervolg

Wat is een kortdurende psychotische stoornis?

Een kortdurende psychotische stoornis kenmerkt zich door symptomen die plotseling opkomen en bestaan uit minstens één van de volgende positieve psychosesymptomen:

• wanen
• hallucinaties
• gedesorganiseerd spreken (bijvoorbeeld frequente ontsporing of incoherentie)
• anomale psychomotoriek (zoals katatonie)

Het heeft een plotseling begin en de duur van de stoornis is ten minste één dag maar korter dan een maand. Daarna herstellen mensen meestal volledig.

Drie basisvormen

Er zijn drie basisvormen van een kortdurende psychotische stoornis:

• Korte psychotische stoornis met voor de hand liggende stressor (ook wel korte reactieve psychose genoemd): dit type vindt plaats kort na een trauma of periode van zware stress, zoals de dood van een geliefde, een ongeluk, een aanval of een natuurramp. Het is meestal een reactie op een zeer verontrustende gebeurtenis.
• Kortdurende psychotische stoornis zonder duidelijke stressfactor: bij dit type is er geen duidelijk trauma of stress die de psychose triggert.
• Kortdurende psychotische stoornis met postpartum begin: dit type komt alleen voor bij vrouwen, meestal binnen 4 weken na de bevalling.

Symptomen

Wanen en hallucinaties

De meest voor de hand liggende symptomen van een kortdurende psychotische stoornis zijn wanen en hallucinaties:

• Hallucinaties: iemand kan stemmen horen, dingen zien die er niet zijn, of sensaties op hun huid voelen, ook al raakt niets hun lichaam aan.
• Waanideeën: dit zijn valse overtuigingen die iemand weigert op te geven, zelfs als het in tegenspraak is met de feiten.

Overige symptomen

Andere symptomen zijn:

• gedesorganiseerd denken
• incoherent spreken
• ongebruikelijk gedrag en kleding
• problemen met het geheugen
• desoriëntatie of verwardheid
• veranderingen in eet- of slaapgewoonten, energieniveau of gewicht
• niet in staat zijn om beslissingen te nemen

Classificatiecriteria DSM-5

De classificatiecriteria van een kortdurende psychotische stoornis volgens DSM-5 zijn:
A. Aanwezigheid van een (of meer) van de volgende symptomen. Minsten één daarvan moet (1), (2) of (3) zijn:

1. Wanen
2. Hallucinaties
3. gedesorganiseerd spreken (bijvoorbeeld frequentie ontsporing of incoherentie)
4. Ernstig gedesorganiseerd of katatoon gedrag

B. De duur van een episode van de stoornis is minstens één dag maar korter dan één maand, met uiteindelijk een volledige terugkeer naar het premorbide niveau van functioneren.
C. De stoornis kan niet beter worden verklaard door een depressieve- of bipolaire-stemmingsstoornis met psychotische kenmerken, of een andere psychotische stoornis zoals schizofrenie of katatonie, en kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel (zoals een drug of medicatie*) of een somatische aandoening**.

(*) Dit is een psychotische stoornis door een middel of medicatie.
(**) Dit is een psychotische stoornis door een somatische aandoening.

Oorzaken

Anno 2024 is het niet precies duidelijk wat een korte psychotische stoornis veroorzaakt. Het is mogelijk dat er een genetische link is, omdat de aandoening vaker voorkomt bij mensen met een familiegeschiedenis van psychotische of stemmingsstoornissen, zoals een depressie of bipolaire stoornis. Een andere theorie suggereert dat slechte copingvaardigheden de stoornis zouden kunnen activeren als een verdediging tegen of om te ontsnappen aan een zeer angstaanjagende of stressvolle situatie. In de meeste gevallen wordt de stoornis getriggerd door een periode van zware stress of een traumatische gebeurtenis. Voor sommige vrouwen kan een bevalling een trigger zijn.

Hoe vaak komt het voor?

Een kortdurende psychotische stoornis is zeldzaam. Het gebeurt meestal voor het eerst wanneer mensen in de 20 of 30 zijn, en het komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Mensen met een aandoening zoals een antisociale persoonlijkheidsstoornis of een paranoïde-persoonlijkheidsstoornis hebben meer kans om het te krijgen.

Onderzoek en diagnose

Als je symptomen hebt van een psychose, volgt een gesprek met een arts over je klachten, je medische voorgeschiedenis en kunnen er onderzoeken worden uitgevoerd, bijvoorbeeld een een MRI-scan van de hersenen of bloedonderzoeken, om andere oorzaken uit te sluiten. De arts kan je doorverwijzen naar een psychiater. Deze gebruikt een speciaal ontworpen interview- en beoordelingshulpmiddelen om je te beoordelen op een psychotische stoornis.

Behandeling kortdurende psychotische stoornis

Iemand met een kortdurende psychotische stoornis krijgt waarschijnlijk een combinatie van psychotherapie en medicatie als behandeling aangeboden. Mogelijk moet je een tijdje op een psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis (PAAZ) worden opgenomen als je symptomen ernstig zijn of als je jezelf of iemand anders schade kan toebrengen.

Psychotherapie

Psychotherapie is een vorm van 'praattherapie'. Het doel is om je te helpen bij het identificeren en behandelen van de situatie of gebeurtenis die de stoornis heeft veroorzaakt.

Medicatie

De arts kan antipsychotica voorschrijven om de symptomen te verlichten of te elimineren en om zodoende een de kortdurende psychotische stoornis te beëindigen. Artsen schrijven vaak antipsychotica voor die worden gebruikt om schizofrenie te behandelen. Deze bestaan uit:

• Chlorpromazine (Thorazine)
• Fluphenazine (Prolixin)
• Haloperidol (Haldol)
• Loxapine (Loxitane)
• Perphenazine (Trilafon)
• Trifluoperazine (Stelazine)
• Thioridazine (Mellaril)
• Thiothixene (Navane)

Nieuwere medicijnen, die artsen 'atypische /nieuwe antipsychotica' noemen omdat ze de typerende, kenmerkende bijwerking voor antipsychotica niet hebben, zijn:

• Aripiprazole (Abilify)
• Lurasidone (Latuda)
• Olanzapine (Zyprexa)
• Paliperidon (Invega)
• Quetiapine (Seroquel)
• Risperidon (Risperdal)
• Ziprasidone (Geodon)

Als iemand met deze aandoening erg veel angst heeft of slaapproblemen heeft (bijvoorbeeld slapeloosheid), kan de arts kalmerende middelen voorschrijven, zoals diazepam en lorazepam. Deze middelen werken rustgevend en doen de spieren ontspannen.

Prognose

Een kortdurende psychotische stoornis duurt per definitie minder dan één maand, waarna de meeste mensen volledig herstellen. Het gebeurt niet vaak, maar sommige mensen krijgen er vaker last van. Als de symptomen langer dan zes maanden aanhouden, kunnen artsen overwegen of er sprake is van schizofrenie.

Preventie

Een kortdurende psychotische stoornis kan niet worden voorkomen, maar een vroege diagnose en behandeling kan helpen om je leven (werk/school/sociale relaties, etc.) zo snel mogelijk weer op het goede spoor te krijgen.

Casus van een jongevrouw met een kortdurende psychotische stoornis

Patiënt en achtergrond

Sarah is een 28-jarige vrouw zonder eerdere psychiatrische geschiedenis. Ze heeft een goede baan als accountant en heeft een hechte en stabiele vriendenkring. Er zijn (voor zover bekend) geen familieleden met een psychiatrische aandoeningen.

Casusbeschrijving

Het begon allemaal ongeveer twee weken geleden toen Sarah plotseling begon te klagen over het feit dat haar collega's haar bespioneerden en een complot tegen haar beraamden op het werk. Ze had naar eigen zeggen verborgen boodschappen in e-mails en documenten ontdekt. Deze waren specifiek gericht op het saboteren van haar carrière. Haar vrienden merkten op dat ze zich steeds meer terugtrok en wantrouwend werd ten opzichte van hen.

Na een paar dagen begon Sarah te beweren dat ze stemmen hoorde die haar vertelden dat ze uitverkoren was voor een speciale missie om de wereld te redden. Deze stemmen werden steeds luider en dwingender. Ze begon in het openbaar op deze stemmen te reageren. Ze vertelde ook dat ze visioenen had van buitenaardse wezens die met haar communiceerden en haar speciale krachten gaven.

Sarah's begint steeds onsamenhangender te praten. De jongevrouw vertoonde tevens ongebruikelijke psychomotorische symptomen, zoals lange periodes van stilte gevolgd door plotselinge en ongepaste lachbuien. Op een dag werd ze zelfs in een katatone toestand aangetroffen, waarin ze nauwelijks kon bewegen of spreken.

Diagnose

Sarah werd opgenomen op de Psychiatrische Afdeling van het Algemeen Ziekenhuis (PAAZ) van het Bravis ziekenhuis, waar psychiatrisch onderzoek werd uitgevoerd. Ze voldeed aan de criteria voor een kortdurende psychotische stoornis, vanwege het optreden van plotselinge en ernstige positieve psychosesymptomen, waaronder wanen, hallucinaties, gedesorganiseerd spreken en anomale psychomotoriek. Haar toestand begon abrupt en duurde grofweg drie weken.

Behandeling

Sarah kreeg antipsychotische medicatie toegediend en werd intensief begeleid door een behandelend team van psychiaters, psychologen en verpleegkundigen. Na verloop van enkele weken begonnen haar symptomen af te nemen. Geleidelijk aan kon zij weer normaal functioneren.

Prognose en vervolg

Het goede nieuws is dat kortdurende psychotische stoornissen doorgaans vanzelf verdwijnen na enkele weken tot een maand. De meerderheid van de patiënten herstelt volledig zonder blijvende gevolgen. Sarah werd uiteindelijk ontslagen uit het ziekenhuis en vervolgde haar werk en sociale leven zonder verdere problemen. Ze werd wel geadviseerd om regelmatig follow-upafspraken te maken met haar behandelaars om ervoor te zorgen dat haar symptomen niet terugkeerden.

Lees verder

• Waanstoornis: symptomen (DSM-5), oorzaak en behandeling
• Wanen en hallucinaties: soorten, vormen, oorzaken & prognose
• Schizofrenie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling
• Psychotische stoornis door middel of medicatie: symptomen