Waanstoornis: symptomen (DSM-5), oorzaak en behandeling

Een waanstoornis wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van niet-bizarre wanen die minstens een maand aanhouden. Niet-bizarre waanideeën zijn overtuigingen van iets dat in het leven van een persoon voorkomt en dat niet buiten het bereik van wat mogelijk is ligt. De persoon kan bijvoorbeeld geloven dat zijn partner hem bedriegt, dat iemand die dicht bij hem staat op het punt staat te sterven, een vriend echt een overheidsagent is, etc. Al deze situaties kunnen in principe waar of mogelijk zijn. Wanen worden als bizar beschouwd als ze duidelijk ongeloofwaardig, onbegrijpelijk en niet afgeleid zijn van gewone levenservaringen (bijvoorbeeld de overtuiging van een persoon dat een vreemdeling zijn inwendige organen heeft verwijderd en deze heeft vervangen door de organen van iemand anders zonder wonden of littekens achter te laten). Behandeling van een waanstoornis bestaat vaak uit een combinatie van pillen en praten, oftewel individuele psychotherapie en medicatie. De prognose varieert.

• Wat is een waanstoornis?
• Niet-bizarre wanen
• Normaal functioneren
• Prevalentie
• Classificatiecriteria waanstoornis DSM-5
• Soorten en typen
• Symptomen van een waanstoornis
• Oorzaken van een waanstoornis
• Genetische factoren
• Biologische factoren
• Psychologische en omgevingsfactoren
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van een waanstoornis
• Complicaties
• Prognose
• Preventie

Wat is een waanstoornis?

Niet-bizarre wanen

Waanstoornis, voorheen paranoïde stoornis, is een ernstige psychische aandoening, waarbij iemand last heeft van wanen (en geen hallucinaties). Het gaat bij de waanstoornis om de aanwezigheid van een of meer niet op waarheid berustende denkbeelden die ten minste een maand aanhouden. Mensen met waanstoornis ervaren over het algemeen niet-bizarre wanen van situaties die in het echte leven zouden kunnen voorkomen, zoals achtervolgd, vergiftigd of bedrogen worden, mensen die tegen je samenspannen of op een afstand gehouden worden. Deze waanideeën zijn meestal gebaseerd op een verkeerde interpretatie van percepties, situaties of ervaringen. In werkelijkheid zijn de situaties echter helemaal niet waar of sterk overdreven. Het moet bij een waanstoornis gaan om een niet-bizarre waan en niet om een bizarre waan. Bij een bizarre waan kunnen de waanvoorstellingen in werkelijkheid niet gebeuren, bijvoorbeeld buitenaardse wezens, televisie die je gedachten uitzendt, etc.

Normaal functioneren

Mensen met waanstoornissen kunnen vaak normaal functioneren, los van het onderwerp van hun waan, en gedragen zich over het algemeen niet op een duidelijk vreemde of bizarre manier. Dit is in tegenstelling tot mensen met andere psychotische stoornissen, die ook waanideeën kunnen hebben als een symptoom van hun aandoening. In sommige gevallen kunnen mensen met een waanstoornis echter zo bezig zijn met hun waanideeën dat hun leven erdoor wordt verstoord.

Prevalentie

Hoewel wanen een symptoom kunnen zijn van meer algemene stoornissen, zoals schizofrenie, is een waanstoornis zelf eerder zeldzaam. De levenslange prevalentie van een waanstoornis wordt geschat op ongeveer 0,2%. Een waanstoornis komt meestal voor bij mensen van middelbare leeftijd en ouderen, en komt iets vaker voor bij vrouwen dan bij mannen.

Classificatiecriteria waanstoornis DSM-5

De classificatiecriteria van een waanstoornis volgens DSM-5 zijn:

• A De aanwezigheid van een (of meer) wanen, met een duur van één maand of langer.
• B Aan criterium A voor schizofrenie is nooit voldaan.*
• C Afgezien van de invloed van de waan (wanen) of de consequenties daarvan is het functioneren niet duidelijk beperkt en is het gedrag niet onmiskenbaar bizar of vreemd.
• D Als er manische of depressieve episoden zijn opgetreden, zijn die vergeleken met de duur van de waanperioden relatief kortdurend geweest.
• E De stoornis kan niet worden toegeschreven aan de fysiologische effecten van een middel of een somatische aandoening, en kan niet beter worden verklaard door een andere psychische stoornis, zoals de morfodysfore stoornis of de obsessieve-compulsieve stoornis.

(*) Hallucinaties, indien aanwezig, zijn niet prominent aanwezig en hangen samen met het waanthema (bijvoorbeeld de tactiele sensatie van insecten in de huid bij een parasietenwaan.

Soorten en typen

Er zijn verschillende soorten typen op basis van het hoofdthema van de waargenomen waanideeën. De soorten of typen bestaan uit:

• Erotomane type: iemand met dit soort waanstoornis gelooft dat een andere persoon, vaak iemand die belangrijk of beroemd is, verliefd op hem of haar is. De persoon kan proberen contact te maken met het object van de waan en stalkingsgedrag is niet ongewoon.
• Grootheidstype: een persoon met dit type waanstoornis heeft een overmatig opgeblazen gevoel van waarde, macht, kennis of identiteit. De persoon zou kunnen geloven dat hij of zij een groot talent heeft of een belangrijke ontdekking heeft gedaan.
• Jaloers type: een persoon met dit soort waanstoornis gelooft dat zijn of haar partner of seksuele partner ontrouw is.
• Achtervolgingstype: mensen met dit soort waanstoornis geloven dat zij (of iemand die dicht bij hen staat) worden bespioneerd of van plan is hen schade toe te brengen, of dat er een complot tegen hen gesmeed wordt. Het is niet ongebruikelijk dat mensen met dit soort waanstoornissen herhaalde klachten indienen bij gerechtelijke instanties.
• Somatische type: iemand met dit soort waanstoornis gelooft dat hij of zij een fysieke stoornis of een medisch probleem heeft.
• Gemengde type: mensen met dit type waanstoornis hebben twee of meer van de hierboven genoemde soorten wanen.

Symptomen van een waanstoornis

De aanwezigheid van niet-bizarre waanideeën is het meest prominente symptoom van een waanstoornis. Andere symptomen die soms aanwezig zijn, zijn:

• een prikkelbaar, boos of slecht humeur
• hallucinaties (dingen zien, horen of voelen die er niet echt zijn) die verband houden met de waan (bijvoorbeeld iemand die gelooft dat hij of zij een geurprobleem heeft, kan een vieze geur ruiken)

Oorzaken van een waanstoornis

Zoals met veel andere psychotische stoornissen, is de exacte oorzaak van een waanstoornis anno 2024 nog niet bekend. Vermoedelijk spelen genetische, biologische, psychologische en omgevingsfactoren een rol.

Genetische factoren

Het feit dat een waanstoornis vaker voorkomt bij mensen met familieleden met waanstoornissen of schizofrenie suggereert dat er mogelijk een genetische factor bij betrokken is. Net als bij andere psychische stoornissen kan er een aanleg zijn tot het ontwikkelen van een waanstoornis, die van ouders aan hun kinderen kan worden doorgegeven.

Biologische factoren

Mogelijk dat afwijkingen in bepaalde hersengebieden betrokken zijn bij de ontwikkeling van waanstoornissen. Afwijkingen in het functioneren van hersengebieden die van invloed zijn op perceptie en denken, kunnen in verband worden gebracht met de vorming van een waanstoornis.

Psychologische en omgevingsfactoren

Er zijn aanwijzingen dat een waanstoornis kan worden veroorzaakt door stress. Alcohol- en drugsmisbruik kan ook bijdragen aan de aandoening. Mensen die in een sociaal isolement verblijven of mensen die slecht kunnen zien of horen, lijken meer vatbaar voor het ontwikkelen van waanstoornissen.

Onderzoek en diagnose

Als er symptomen van een waanstoornis aanwezig zijn, zal de arts een uitgebreid vraaggesprek houden, je medische voorgeschiedenis doorlichten en lichamelijk onderzoek uitvoeren. Hoewel er geen laboratoriumtests zijn om specifiek waanstoornissenstoornissen te diagnosticeren, kan de arts verschillende diagnostische tests gebruiken, zoals beeldvormende onderzoeken of bloedonderzoeken, om een fysieke aandoening als oorzaak van de symptomen uit te sluiten.

Als de arts geen lichamelijke oorzaak voor de symptomen vindt, vindt verwijzing plaats naar een psychiater of psycholoog die werkzaam is in de geestelijke gezondheidszorg. Er wordt gebruikgemaakt van speciale interview- en beoordelingsinstrumenten om iemand te beoordelen op een psychotische stoornis. De arts of therapeut baseert zijn of haar diagnose op een vraaggesprek met de persoon over zijn klachten en zijn of haar observatie van de houding en het gedrag van de persoon. De diagnose waanstoornis wordt gesteld als een persoon niet-bizarre wanen heeft gedurende ten minste één maand en niet de kenmerkende symptomen van andere psychotische stoornissen, zoals schizofrenie, heeft.

Behandeling van een waanstoornis

De behandeling van waanstoornissen bestaat meestal uit een combinatie van medicatie en individuele psychotherapie. Een waanstoornis kan heel moeilijk te behandelen zijn, deels vanwege een beperkt ziekte-inzicht en het niet erkennen dat er een psychiatrisch probleem bestaat. Behandeling met antipsychotica kan een gedeeltelijke verbetering van de klachten opleveren. Antipsychotische medicatie is de primaire behandeling voor een waanstoornis. Soms kan individuele psychotherapie zinvol zijn, waarbij iemand leert wat de invloed is van stress op zijn of haar waanideeën en om het hoofd te kunnen bieden aan de wanen.

Mensen met ernstige symptomen of die het risico lopen om zichzelf of anderen te verwonden, moeten mogelijk in een psychiatrisch ziekenhuis worden opgenomen totdat de toestand is gestabiliseerd.

Complicaties

Mensen met een waanstoornis kunnen een depressie krijgen, vaak als gevolg van moeilijkheden in verband met de wanen. Je gedragen naar de wanen kan ook leiden tot geweld of contact met politie en justitie. Zo kan iemand met een erotomane waanstoornis daadwerkelijk contact zoeken met de persoon door middel van telefoontjes, brieven of stalken. Verder kunnen mensen met deze stoornis uiteindelijk vervreemd raken van anderen, vooral als hun waanideeën interfereren met of schadelijk zijn voor hun relaties.

Prognose

De vooruitzichten voor mensen met een waanstoornis varieert en is afhankelijk van de persoon, het type waanstoornis en de omstandigheden van de persoon, en ook of iemand gebruikmaakt van geboden hulp en kan profiteren van een behandeling.

Een waanstoornis is meestal een chronische aandoening, maar als deze op de juiste manier wordt behandeld, kunnen veel mensen met deze stoornis verlichting vinden van hun klachten. Sommige mensen herstellen volledig en anderen ervaren episodes van waanideeën met perioden van remissie (waarbij de wanen naar de achtergrond verdwijnen).

Veel mensen met een waanstoornis zoeken geen hulp. Het is vaak moeilijk voor mensen met een psychische stoornis om te (h)erkennen dat ze lijden aan een stoornis, of ze kunnen hun symptomen toeschrijven aan andere factoren, zoals de omgeving. Schaamte kan ook een rol spelen bij het niet zoeken van hulp. Zonder adequate behandeling kan een waanstoornis een levenslange ziekte zijn.

Preventie

Er is anno 2024 geen manier bekend waarop een waanstoornis voorkomen kan worden. Vroege diagnose en behandeling kunnen echter helpen om de verstoring van iemands leven, familie en vriendschappen te verminderen, en verdere ontregeling en deraillement te voorkomen.

Lees verder

• Parasietenwaan of infestatiewaan: symptomen en behandeling
• Wanen en hallucinaties: soorten, vormen, oorzaken & prognose
• Schizofrenie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling
• Schizoïde-persoonlijkheidsstoornis: symptomen en behandeling