Codependentie en narcistische ouders

Codependentie is een psychische aandoening waarbij iemand zijn eigenwaarde volledig afhankelijk maakt van de bevestiging en goedkeuring van andere mensen. Een codependent heeft in zijn jeugd nooit geleerd hoe hij zijn eigenwaarde uit zichzelf kan halen en is van andere mensen afhankelijk hiervoor. Codependentie werkt als een verslaving: iemand die eraan lijdt, zal steeds meer bevestiging van zijn omgeving nodig hebben om zich goed over zichzelf te voelen. Codependentie is een heftige aandoening. Het vergt enorm veel kracht en doorzettingsvermogen en therapie om het te overwinnen. Codependentie komt veel voor in onze westerse maatschappij, bij 10 à 15% van onze bevolking, en heeft vaak burn-out als gevolg. Echter staat de aandoening nog niet vermeld in de DSM V. Mensen die codependentie ontwikkelen, groeien vaak op in een gezin met één of twee narcistische ouders, met zeer destructieve gevolgen.

De narcistische ouder

Een narcistische ouder is een ouder die lijdt aan de narcistische persoonlijkheidsstoornis. De narcistische ouder ziet zijn kinderen vaak als een verlengstuk van zichzelf en voelt zich bedreigd wanneer een kind door zijn toenemende leeftijd steeds meer zelfstandigheid ontwikkelt. Om met deze bedreiging om te gaan, zal de ouder de kinderen op diverse manieren ‘dwingen’ om zich niet te ontwikkelen. Dit kan tot uiting komen door middel van manipulatie, schuldgevoelens aanpraten, kritiek hebben, chantage, etc. Gevolg is dat het kind zal leren dat het alleen bestaansrecht heeft wanneer het aan de behoeftes en wensen van zijn ouders voldoet. Alleen dan zal de ouder tevreden zijn en het kind de bevestiging en liefde geven waar ieder kind behoefte aan heeft.

Opgroeien bij een of twee narcistische ouders heeft zeer destructieve en negatieve gevolgen voor de ontwikkeling van een kind. Zo leert een kind niet op een gezonde manier met zijn eigen grenzen, wensen, behoeftes en gevoelens om te gaan en kan het zich op deze gebieden niet ontwikkelen tot een gezonde volwassene.

Ouders met een narcistische persoonlijkheidsstoornis hebben vaak een laag gevoel van eigenwaarde, dat afhankelijk is van het beeld dat de buitenwereld van hen heeft. Hierdoor is er een extreme behoefte aan controle over het imago en extreme angst om dat imago te verliezen. Zonder dat imago ervaren de ouders zelf namelijk dat ze geen bestaansrecht hebben. De narcistische ouder is zo gefocust op zichzelf en zijn imago, is niet flexibel en mist de empathie die nodig is voor een gezonde opvoeding van een kind.

Kenmerken van een narcistische ouder

Een narcistische ouder kun je herkennen aan een aantal kenmerken. De kenmerken hoeven niet allemaal aanwezig te zijn om te maken te hebben met een narcistische ouder. Een narcistische ouder:

• is ongevoelig voor de behoeftes, grenzen en wensen van zijn kinderen (en anderen);
• is sterk op zichzelf en zijn eigen behoeften gefocust;
• is niet in staat wederkerige relaties met anderen aan te gaan;
• heeft een sterke behoefte aan aandacht, bevestiging en bewondering van anderen;
• heeft een gebrek aan inlevingsvermogen;
• voelt bij zichzelf geen bodem van zelfvertrouwen;
• uit alleen oppervlakkige emoties;
• ziet zichzelf vaak als uniek en speciaal;
• kijkt neer op andere mensen;
• verwacht dat er onmiddellijk aan zijn verwachtingen wordt voldaan wanneer hij zijn verwachtingen duidelijk maakt.

De narcistische ouder wordt in dit artikel beschreven als mannelijk, omdat narcisme het meest bij mannen voorkomt. Echter kan het ook als vrouwelijk worden gelezen.

De kinderen van narcistische ouders

De kinderen van narcistische ouders ontwikkelen zich vaak twee kanten op: tot narcist of tot codependent. Waar een gezonde ouder, met voldoende zelfvertrouwen, kinderen los kan laten in hun eigen ontwikkeling en hen daarbij kan ondersteunen, kan een narcistische ouder dat niet. Vaak worden de kinderen juist geremd in hun eigen ontwikkeling om in de behoefte van de ouders te blijven voorzien en het imago van de ouders in stand te houden. De kinderen moeten voldoen aan de verwachtingen van de ouders en worden vaak veroordeeld op het vertonen van zwakte of negatieve emoties en wanneer ze niet voldoen aan de verwachtingen van hun ouders. Een kind dat opgroeit bij narcistische ouders zal leren dat liefde voorwaardelijk is en dat het alleen liefde en bevestiging krijgt wanneer het voldoet aan de verwachtingen van zijn ouders. Dit heeft ernstige gevolgen voor het volwassen leven.

De meeste narcistische ouders plaatsen zichzelf op een voetstuk binnen het gezin, op zoek naar complimenten, bevestiging en aandacht. Ook van hun kinderen. Dit is in feite de omgekeerde wereld: een kind zou juist aandacht, bevestiging en complimenten van zijn ouders moeten krijgen om een gezonde basis van zelfvertrouwen te kunnen ontwikkelen. In plaats daarvan worden de kinderen van narcistische ouders gestraft wanneer zij gaan staan voor hun eigen grenzen en behoeftes. De kinderen krijgen continu de schuld van gebeurtenissen waar zij geen invloed op hebben. Ook krijgen de kinderen veel kritiek en worden ze gechanteerd en gemanipuleerd zodat er geen andere keuze is dan in de behoeften van hun narcistische ouders te blijven voorzien.

De ervaring van het kind

Kinderen die opgroeien bij narcistische ouders, ervaren vaak veel van de volgende gevoelens of belevingen:

• Ze worden verantwoordelijk gesteld voor de gevoelens van een ouder of voor de gevoelens van beide ouders;
• Ze ervaren dat hun ouders onverschillig lijken voor hun gevoelens;
• Ze ervaren dat hun ouders hun emoties ontkennen;
• Ze ervaren dat ze door hun ouders als minderwaardig of betekenisloos worden gezien;
• Ze ervaren dat de boosheid van de ouders op hen wordt geprojecteerd en/of afgereageerd;
• Ze hebben het gevoel dat ze het hun ouders naar de zin moeten maken;
• Ze hebben het gevoel dat ze nooit goed genoeg zijn voor hun ouders.
• Wanneer ze voor hun eigen gevoelens en grenzen opkomen, vinden de ouders hen lastig, ondankbaar;
• Ze ervaren dat zij hun waardering moeten tonen omdat hun ouders hen vaak wijzen op wat zij allemaal voor hen overhebben en opofferen.

Al deze kenmerken zetten zich uitermate vast in de belevingswereld van een kind en zijn vaak nog erg aanwezig op volwassen leeftijd.

Typen kinderen

Wanneer er meerdere kinderen opgroeien in een gezin met narcistische ouders, zijn er vaak verschillen in de manier waarop de kinderen met de situatie omgaan. Dit heeft te maken met wat voor type het kind van nature is en hoe het wordt behandeld door de ouders. Zo zijn er vaak binnen een gezin met narcistische ouders een favoriet kind dat niks fout kan doen en een zondebok aan wie alle negativiteit wordt toegeschreven. Het favoriete kind krijgt vaak privileges van de ouders, zolang het kind aan de verwachtingen van de ouders voldoet. Wanneer de favoriet een aantoonbare fout maakt, zal de zondebok hiervan de schuld krijgen. Van de zondebok wordt verwacht dat het kind zijn eigen behoeftes volledig aan de kant zet ten gunste van de behoeftes van de ouders en de favoriet. Vaak is het favoriete kind een temperamentvol kind en de zondebok een gevoelig kind.

Kinderen die in deze situatie opgroeien, hebben vaak als gemeenschappelijke kenmerk dat ze zowel in hun jeugd als op volwassen leeftijd een groot gevoel van innerlijke leegte ervaren. Dit komt omdat er nooit in hun emotionele behoefte is voorzien. Daarnaast ervaren deze kinderen op volwassen leeftijd onzekerheid in liefdesrelaties en hebben ze last van ingebeelde angsten. Ze hebben moeite met het vertrouwen van andere mensen en met het ontwikkelen van een eigen zelf, los van het beeld dat hun ouders van hun hebben.

De favoriet

Vaak wordt een temperamentvol kind binnen een gezin van narcistische ouders behandeld als de favoriet. Het favoriete kind zal geneigd zijn het gedrag van zijn ouders over te nemen. Het ziet hoe de ouders door middel van manipulatie en het aanpraten van schuldgevoelens hun zin krijgen. Het kind zal op termijn een onecht zelfbeeld ontwikkelen. Het kind is weliswaar favoriet en krijgt veel aandacht en bevestiging, maar wordt niet begrensd. Hierdoor kan het geen realistisch zelfbeeld ontwikkelen en zich niet op een gezonde manier kan ontwikkelen tot individu. Het kind leert dat het altijd zijn zin moet krijgen en zal daarin niet schromen om gebruik te maken van agressie en intimidatie. Tegenslag zal ervaren worden als afwijzing van hem als persoon. Vaak ontwikkelt dit type kind zich tot narcist, net als zijn ouders, en zal het van zijn gevoel van eigenwaarde afhankelijk zijn van de bewondering, bevestiging en aandacht van andere mensen.

De zondebok

Wanneer een gevoelig en schuldbewust kind opgroeit bij narcistische ouders zal het geneigd zijn zich compleet aan te passen aan de verwachtingen en behoeftes van zijn ouders. De gevoelens die het kind ervaart, worden door de narcistische ouders genegeerd en ontkend. Puur omdat er en een gebrek aan empathie en inlevingsvermogen naar het kind toe, maar ook omdat de ouders zelf niet om kunnen gaan met de emoties van het kind. Het kind wordt als lastig ervaren door de ouders en ook zo behandeld. Het krijgt de status van zondebok binnen het gezin. Het kind leert zijn eigen gevoelens te negeren, te ontkennen en te onderdrukken, om zo liefde en bevestiging van zijn ouders te krijgen. Het kind leert niet om te gaan met zijn eigen gevoelens en leert dat ‘negatieve’ emoties onveilig zijn, omdat het kind erop afgerekend wordt. De zondebok zal vaak te horen krijgen dat hij zijn ouders onrecht aandoet door bepaalde gevoelens te hebben, door zijn behoeftes of grenzen te uiten of doordat het niet voldoet aan de verwachtingen van de ouders. Gevoelens van woede en agressie worden bij dit type kind intern zo onderdrukt, dat een gevoelig kind deze op een bepaald moment niet meer voelt en ze compleet afgesplitst zijn. Een gevoelig kind dat opgroeit bij narcistische ouders ontwikkelt een valse identiteit, net als de favoriet. Echter leert dit kind dat het geen liefde waard is om wie hij zelf is en zal hij geneigd zijn codependentie in relaties met andere mensen ontwikkelen. Het heeft dan als het ware andere mensen nodig om te ervaren dat het het wel waard is om van te houden. Door de onbewuste onderdrukking van zijn emoties, ontwikkelt het gevoelige kind gevoelens van zelfhaat en angst om zichzelf te zijn.

Copingsmechanismen

Kinderen die opgroeien bij narcistische ouders hebben vaak twee copingmechanismen om met de onveilige situatie om te gaan. Deze copingmechanismen zijn: meegaan en verdedigen. Vaak worden deze copingmechanismen ook in het volwassen leven gehanteerd. Vooral het meegaan is een van de kenmerken van codependentie.

Meegaan

Wanneer het copingmechanisme meegaan wordt toegepast, zal dit zich uiten in een aantal aanwijsbare gedragingen. Zo zal het kind veel tijd besteden aan de zorg voor andere mensen. Het is erop gefocust om zich zo te gedragen dat anderen zich goed voelen en zal zich zo nodig aanpassen aan de wensen en behoeftes van anderen. Daarnaast voelt het zich verantwoordelijk voor de gevoelens en het welzijn van andere mensen en heeft het de neiging zichzelf en zijn gevoelens en zijn gedrag af te keuren. Het kind zal geneigd zijn zich te verontschuldigen, ook wanneer dat totaal niet hoeft. Het kind zal zich tot het uiterste inzetten om harmonie te creëren en om gevoelens van anderen te verzachten. Het kind heeft vaak het gevoel dat er niet in de eigen behoeftes wordt voldaan.

Verdedigen

Bij het copingmechanisme verdedigen zal het kind geneigd zijn te trotseren, uit te dagen, zich terug te trekken om zich daarna onverschillig op te stellen. Het kind doet zijn uiterste best om te voorkomen dat het wordt gemanipuleerd of vast komt te zitten in de verwachtingen en gevoelens van anderen. Het kind kan er niet tegen om verantwoordelijk te worden gesteld voor het welzijn van anderen.

Gevolgen op volwassen leeftijd

De gevolgen van het opgroeien bij narcistische ouders zijn niet mis. Vaak ontwikkelen de kinderen of zelf een narcistische persoonlijkheidsstoornis of codependentie. Kenmerken op volwassen leeftijd zijn:

• Ontevredenheid over het verloop van het eigen leven;
• Op zoek naar emotionele rust, maar daar niet in slagen;
• Gefocust op de eigen tekortkomingen;
• Moeite met intimiteit;
• Gevoelens van eenzaamheid en verlatenheid;
• Geen band ervaren met andere mensen.

Hoewel ieder kind dat opgroeit in een gezonde situatie gedurende zijn puberteit een fase van ‘gezond’ narcisme doormaakt en daardoor zelfvertrouwen ontwikkelt, gebeurt dit niet bij een kind dat opgroeit bij narcistische ouders. Een kind van narcistische ouders zal zich op volwassen leeftijd nog erg moeten inspannen om deze fase van gezond narcisme door te maken, om zo op een gezonde manier in het leven leren te staan. Hier zijn vaak vele jaren van therapie en coaching voor nodig.

Lees verder

• Codependentie en relatieverslaving
• Codependentie en narcisme
• Co-verslaafde relatie: relatie- en vermijdingsverslaving
• Co-verslaafde relatie: het herstel
• De verwerkingsfases van een jeugd bij narcistische ouders