Markante vrouwen: Anna Paulowna

Ze was de vrouw van koning Willem II en de dochter van een Russische tsaar. Haar huwelijk met kroonprins Willem was uiteindelijk haar eigen keuze, omdat ooit tsaar Peter de Grote († 1725) had bepaald dat grootvorstinnen konden trouwen met de man van hun keuze. Na aan het feodale Russische hof te zijn opgevoed had ze enorme moeite met de informele houding van de Nederlanders.

Anna Paulovna

Anna's jeugd

Anna Paulovna leefde van 1795 –1865. Ze was geboren in het Winterpaleis in St. Petersburg in Rusland, maar nadat haar broer Alexander (1777-1825) in 1801 een staatsgreep pleegde waarbij haar labiele vader tsaar Paul I (1754-1801) werd vermoord besloot haar moeder tsarina Maria Fjodorovna buiten St Petersburg te gaan leven in de residenties Pavlovsk en Tsarskoye Selo. Anna had daar een relatief rustige jeugd, weg van de intriges en de gecompliceerde hofhouding van haar 18-jaar oudere broer die na de moord op haar vader tsaar Alexander I werd. Anna's moeder was de beeldschone Sophia van Württemberg die naar goed Russisch gebruik na haar huwelijk met Paul I de nieuwe naam Maria Fjodorovna kreeg. Anna kwam uit een gezin van acht kinderen, waarvan zij het jongste meisje was. Ze groeide op met haar twee jongere broers Nicolaas (1796-1855) en Michael (1798-1849) van wie Nicolaas veruit haar favoriete broer was. Anna kreeg een uitstekende relatie met haar oudste broer, tsaar Alexander en met haar zus Maria (1786-1859). Haar relatie met haar zus Catharina (1788-1819) was ronduit slecht te noemen.
Ze kreeg een goede opvoeding van een Zwitserse gouvernante en had een flair voor talen. Ze hield ervan om historische voorstellingen te borduren, waarvan vele afbeeldingen nog te bezichtigen zijn.

Anna's vader tsaar Paul

Paul werd geboren in 1754 in Sint-Petersburg. Hij was de zoon van de latere tsarina Catharina II, die in haar memoires schreef dat de vader van Paul niet haar man tsaar Peter III was , maar haar minnaar Sergej Saltykov. Toen in 1762 de regerende tsarina Elisabeth stierf werd Peter III tsaar van Rusland. Binnen 6 maanden werd de onfortuinlijke Peter III afgezet en werd Catharina II tot tsarina gekroond. Kort daarna werd Peter III vermoord. Paul trouwde in 1773 met Wilhelmina, een dochter van Ludwig IX, landgraaf van Hessen-Darmstadt. Haar nieuwe naam werd Natalie Aleksejevna. Zij stierf echter al gauw in het kraambed en op 7 oktober 1776 hertrouwde hij met Maria Fjodorovna. Van Paul wordt gedacht dat hij aan angststoornissen en paranoïa leed. Hij was ervan overtuigd dat zijn moeder Catharina hem uit de weg wilde ruimen en beschuldigde haar publiekelijk van intriges tegen hem. Catharina nam hierover wraak door hem uit te sluiten van de keizerlijke raadsvergaderingen. Na Catharina II's dood in 1796 werd Paul I tsaar van Rusland. Hij werd in 1801 door zijn zoon Alexander I, die de favoriete kleinzoon was van Catharina II en een groepje Russische hoog-adellijke officieren vermoord.

Anna's broer tsaar Alexander I

Alexander I Pavlovitsj bijgenaamd de "gezegende" (Sint-Petersburg, 23 december 1777 — Taganrog, 1 december 1825) was van 1801 tot 1825 tsaar van Rusland. Toen hij 15 jaar was trouwde Alexander met de 14-jarige Louise van Baden (Elisabeth Alexejevna.) Het huwelijk begon hoopvol maar het hof van tsarina Catharina II was corrupt en de seksuele affaires waren er niet van de lucht. Alexander nam een minnares en Elisabeth volgde al gauw met enige flagrante liefdesrelaties. De derde dochter die ze kreeg was waarschijnlijk geen kind van Alexander. Hun twee dochtertjes stierven jong. Alexander had daarvoor verklaard dat hij geen andere kinderen meer bij Elisabeth wilde, zo slecht was hun relatie op een gegeven moment, alhoewel hij er wel van wordt verdacht dat hij twee van haar minnaars liet vermoorden. Hij werd tsaar na de moordaanslag op zijn vader in 1801, waaraan hij zelf actief had deel genomen. Zijn regeringsperiode was chaotisch, niet in het minst door de oorlogen met Napoleon Bonaparte. In de eerste jaren van zijn regering probeerde Alexander vele hervormingen door te voeren die hij in de latere periode van zijn regering even zo snel weer afschafte. Hij voerde een actieve 'buitenlandpolitiek' waarbij hij Finland en grote delen van Polen 'verwierf' voornamelijk door de hulp van zijn broer Constantijn. Dat hij zijn oog op prins Wilem had laten vallen als bruidegom voor zijn zuster Anna was onderdeel van zijn buitenlandpolitiek.
Hij stierf onverwachts in de Russische weder opgebouwde marineplaats Taganrog gelegen aan de zee van Azov. Hoe en waarom hij daar stierf is nog altijd een mysterie. Omdat zijn twee dochters in het eerste decennium van de 19e eeuw overleden waren stierf hij zonder erfgenaam na te laten. Het is mogelijk dat hij zich daar geen zorgen over maakte: hij had nog twee jongere broers Constantijn en Nicolaas die hem konden opvolgen.

Anna's broer grootvorst Constantijn

Constantijn (1779- 1831), was een martiale man, met een hartstocht voor het leger. Hij werd door de troonsbestijging van zijn oudere broer Alexander I tsarevitsch (kroonprins). Constantijn leek helaas het meest op zijn vader Paul I, zowel mentaal als fysiek. Dat maakte er zijn leven niet gemakkelijk op. Hij regeerde zijn legers met ijzeren vuist en ondervond daardoor meer dan eens moeilijkheden met hun volgzaamheid. Hij veroverde voor Alexander I grote delen van Polen en kwam pas bij de Polen in de gunst toen hij van zijn Duitse vrouw scheidde ten gunste van de Poolse gravin Joanna Grudzińska in 1820, wat als een morganatische (beneden zijn stand) huwelijk werd beschouwd, waardoor hij verplicht was om afstand te doen van zijn rechten op de troon van Rusland. Hieraan werd geen ruchtbaarheid gegeven, waardoor er na de dood van Alexander I in 1825 verwarring ontstond over de troonopvolging.

Nicolaas

Anna's lievelingsbroer Nicolaas (Tsarskoye Selo 6 juli 1796 – 2 maart 1855) werd er niet op voorbereid dat hij eens tsaar zou worden. Hij had immers twee oudere broers boven zich die eventueel de tsarentroon zouden erven: Alexander en Constantijn. Toen Alexander in 1825 plotseling op 48-jarige leeftijd overleed, kon (en wilde) Constantijn hem niet opvolgen omdat hij ten gunste van zijn tweede huwelijk afstand had gedaan van zijn rechten op de troon. Er zat voor Nicolaas niets anders op dan om tsaar te worden. Hij was niet echt tegen zijn nieuwe taak als tsaar bestand. Van hem wordt gezegd dat 'zijn regeringsperiode werd geplaagd door opstanden en problemen, die hij meestal zelf veroorzaakte door zijn starre conservatisme en zijn totale gebrek aan inzicht in de ontwikkeling van Europa. In zijn buitenlandse politiek stond hij bekend als de beschermer van regerende legitimisten en beschermheer tegen revoluties. Hij probeerde in sommige gevallen om revoluties op het Europese continent te onderdrukken wat hem het etiket 'gendarme van Europa' opleverde.')*

Willem II van Oranje

Willem, prins van Oranje-Nassau (1792 – 1849) was van 1840 tot 1849 koning der Nederlanden, groothertog van Luxemburg en hertog van Limburg. Zijn grootvader stadhouder Willem V vluchtte in 1795 met de uitroeping van de Bataafse Republiek naar Engeland en Duitsland. Willem was daardoor genoodzaakt zijn jeugd door te brengen aan het hof van koning Frederik Willem III (1770-1840) van Pruisen waar hij een militaire opleiding kreeg en meediende in het Pruisische leger. In Spanje diende hij onder Wellington, hij werd daar zelfs geridderd, in het Engelse leger. In 1813 keerde hij met zijn vader Willem terug naar Nederland. Door de troonsbestijging van Willem I werd hij in 1815 troonopvolger en kroonprins.

De slag bij Waterloo

Toen Napoleon uit Elba ontsnapte in 1815 (de honderd dagen van Napoleon) nam Willem met een contingent Hollanders deel aan de slag bij Waterloo,18 juni 1815, waaruit hij licht gewond, en in de ogen van de Hollanders als de "held van Waterloo", terugkwam. Voor de Hollanders was hij inderdaad de held van Waterloo, hoewel de Engelsen onder de hertog van Wellington alles deden om de bijdrage van de Hollanders en specifiek de prins van Oranje te minimaliseren en te ridiculiseren. W. J. Knoop bewees echter in zijn 'Krijgs- en geschiedkundige geschriften, Volume 1' 1860, dat de Engelse claim op hun deel van de redding van Waterloo geschiedvervalsing is en dat hun ridiculisering van de prins van Oranje totaal onterecht was: de Engelsen waren ver weg van Waterloo (in Brussel, 4 uur mars er vandaan) toen het gevecht daar plaatsvond. De ridiculisering van de Engelsen gaat nog door tot in de 20ste eeuw: Bernard Cornwell doet in zijn boek 'Sharpe's Waterloo' voorkomen alsof de prins van Oranje een incompetente idioot is die niets afweet van krijgskunde. Knoop bewijst in 1867 het tegendeel.
Anna, als Willem's echtgenote cultiveerde derhalve terecht Willem's ‘Waterloo-verleden’. Het enorme schilderij van J.W. Pieneman ‘De Prins van Oranje tijdens de slag bij Quatre Bras’ (1824) kreeg een plaats in het paleis van Soestdijk, eveneens door dankbare Hollanders geschonken aan de prins vanwege zijn heldhaftig gedrag in Waterloo, in de zaal die vanaf dat moment de ‘Waterloozaal’ heet.

Willem's Engelse verloving

In 1814 was hij verloofd met de Britse prinses Charlotte van Wales (1797 - 1817), op aandringen van haar vader George, de prins-regent en de latere koning George IV. George zag de voordelen om een groot deel van de continentale kust (de Nederlandse kust liep toen van Calais tot de Eems bij Delftzijl) ter beschikking van het Britse rijk te hebben. Toen Charlotte de verloving verbrak omdat ze liever met de knappe Leopold van Saksen-Coburg (de latere koning van België) trouwde was prins-regent George woedend. Willem kreeg weer ridiculiserende 'pers' van de Engelsen: hij zou lelijk zijn, een dronkaard, een puistekop etc.
Sailliant detail is dat Leopold tot het huwelijk met Charlotte van Wales was aangemoedigd door zijn zwager tsaar Alexander I, die tegen een Brits-Nederlandse unie was. Hij had andere plannen voor Willem, namelijk om zijn eigen zuster grootvorstin Anna met Willem te laten trouwen. Alexander was altijd opzoek naar havens aan zee en daar leenden de Nederlanden zich bij uitstek voor. Daarbij was de familie van Oranje puissant rijk.

Huwelijk met Anna

Anna Paulowna was een gewilde huwelijkskandidate in Europa. Keizer Napoleon I, de Franse troonpretendent de hertog De Berry, aartshertog Ferdinand en de Britse hertog van Clarence dongen tevergeefs naar haar hand. Tsaar Alexander gaf de voorkeur aan de prins van Oranje en in 1815 werd de prins uitgenodigd om naar St.Petersburg te komen, omdat Anna zelf haar instemming moest geven met een eventueel huwelijk omdat reeds in de 18e eeuw tsaar Peter de Grote had bepaald dat geen grootvorstin van de Romanovs mocht worden uitgehuwelijkt zonder haar specifieke in-en toestemming. Hoewel Anna zichzelf van hogere geboorte achtte dan de prins van Oranje, vond ze Willem aantrekkelijk genoeg om zijn vrouw te worden. Ongetwijfeld speelden zijn militaire heldendaden daarbij een rol en was zijn uiterlijk niet zo afstotend als in de Britse pers na het debâcle met prinses Charlotte was gesuggereerd.
Anna kreeg een bruidsschat mee van één miljoen roebel en ze moest beloven dat de kinderen een protestantse opvoeding zouden krijgen. Anna kon zelf Russisch-orthodox blijven. Op 21 februari 1816 bevestigde de Waalse predikant De la Saussaye volgens de protestantse liturgie het naar Russisch-orthodox ritueel voltrokken huwelijk in de Witte Zaal van het Winterpaleis in St. Petersburg. Zodra Anna en Willem waren getrouwd vertrokken ze al snel naar Nederland.

Het sobere Nederland

Anna was gechoqueerd over de bijna amicale wijze waarop de hovelingen in Nederland hun prins en prinses benaderden. Ze had hekel aan de nuchtere manier waarop met het koningschap werd omgegaan en ze vond de simpele manier van hofhouding helemaal niets. Ze heeft haar hele verdere leven geprobeerd om meer luister en praal in het Nederlandse hofleven aan te brengen. Ze vond het paleis in Soestdijk prachtig maar verbleef uiteindelijk het liefst in Brussel.
Willem was voor haar een echte oorlogsheld. Hij werd onder haar invloed en waarschijnlijk dankzij haar 1 miljoen roebel een bevlogen verzamelaar van kunst. Hij legde een grote verzameling schilderijen aan (Rubens, van Dijck, Rembrandt, Schelfhout, Koekkoek). Hij was ook opmerkelijk vooruitstrevend in religieuze kwesties getuige het feit dat hij haar in haar geloof liet en ijverde voor het verminderen van het overheidstoezicht in kerkelijke zaken.

De intrigant Willem

In 1816 kwam Willem in contact met Franse revolutionairen die de Bourbons wilden afzetten en een burgerlijk bestuur wilden invoeren en Zuid-Nederland bij Frankrijk wilden voegen. Ze stelden voor dat Willem Lodewijk XVIII van Bourbon na afzetting op zou volgen. Alexander I kwam echter via Anna achter dit plan en lichtte Willem's vader koning Willem I in. Die was er woedend over en er vond een verwijdering tussen vader en zoon plaats die vele jaren zou duren. Willem had zijn les niet geleerd na deze affaire. In 1820 ontdekte de Franse regering weer een complot tegen Lodewijk XVIII waar Willem een rol in speelde. Zijn vader kon ternauwernood een diplomatieke rel vermijden.

Willem's biseksualiteit

Tijdens hun huwelijk werden er 5 kinderen geboren:

• Willem (later kining Willem III) 19 februari 1817 in Brussel geboren.
• Alexander (2 augustus 1818)
• Hendrik (13 juni 1820)
• Casimir (21 mei 1822, een zwak kindje dat na vier maanden in Brussel overleed).
• Sophia, (8 april 1824)

Toch bleken er ondanks Willem's vruchtbare toenaderingen naar zijn vrouw toe problemen op te doemen die alleszins te maken hadden met Willem's geheime seksuele leven: reeds in 1819 toont de toenmalige minister van justitie bezorgdheid omdat de prins werd 'afgeperst' zoals blijkt uit het in 2007 geopende Koninklijk Huisarchief, vanwege zijn 'onnatuurlijke lusten.
Deze lusten hadden te maken met Willem's affectie voor knappe jonge mannen: 'strekkende tot kennisgeving, dat de schrijver bij toeval ontdekt hadt, dat een of meer personen van voornemen waren, om aan de natie openbaar te maken zekere schandelijke en onnatuurlijke lusten van ZKH waarvan zij de bewijzen hadden...' Ook een zekere Eillert Meeter (1818 -1862) een republikeins en revolutionair gezind journalist schreef in 1857 in zijn memoires over Willem's voorliefde voor knappe jonge mannen. Willem, toen koning (van 1840-1849) ging bij voorkeur alleen wandelen op het Nachtegaalpad achter zijn paleis en had zich omringd met dienaren die hij niet kon ontslaan vanwege wat Meeter de "afschuwelijke motieven" noemde waarvoor hij hen had aangenomen. Meeter werd meer dan een eeuw voor leugenaar uitgemaakt maar in 2007 bleek uit documenten in het Koninklijk Huisarchief dat hij de waarheid had geschreven.

Anna, koningin van Nederland

• Willem werd in 1840 tot koning gekroond nadat zijn vader afstand deed van de troon.
• Onder Anna’s invloed kreeg het hofleven meer koninklijke allure.
• Anna had Nederlands geleerd en sprak de taal beter dan Willem met wie zij meestal in het Frans communiceerde.
• Tijdens de Belgische opstand (1830) stichtte zij het Willemshospitaal in Den Haag voor gewonde militairen.
• Uit haar correspondentie blijkt dat zij goed op de hoogte was van de Nederlandse en de Europese politiek.
• In maart 1849 overleed Willem aan een ernstige ziekte.
• Na Willem's dood trok zij zich terug uit het openbare leven.

Willem's schulden

De nalatenschap van Willem II bleek te bestaan uit schulden. Anna gebruikte de opbrengst van de verkoop van een deel van haar Russische bezittingen om Soestdijk te kunnen behouden. Haar broer tsaar Nicolaas gaf haar hiertoe toestemming.
Willems schilderijenverzameling ging verloren: het had gediend tot onderpand van grote leningen van de Russen en ging grotendeels naar St. Petersburg waar deze daar nog steeds een onderdeel van de collectie kunstcollectie van de Hermitage uitmaakt.

Anna's laatste jaren

Anna’s relatie met haar oudste zoon Willem III bleef altijd gespannen. Toch koos zij altijd partij voor hem in zijn ongelukkige huwelijk met Sophie van Würtemberg, met wie hij in 1839 tegen haar zin was getrouwd. Daar was het feit dat Sophie de dochter was van haar zo gehate zuster Catharine een uitvloeisel van.
Met haar eigen kinderen Hendrik en Sophia had Anna een sterke band, maar beiden bevonden zich door noodzaak en huwelijk in het buitenland.
Anna stierf op 1 maart 1865 in Den Haag in het huis Buitenrust.
Ze werd opgebaard in haar Russisch-orthodoxe kapel op het Rustenburg in Den Haag en werd ze op 17 maart 1865 in de Delftse Nieuwe Kerk bijgezet in de koninklijke grafkelder.
Ze liet aan haar zoon Hendrik Soestdijk na, waar de 'Waterloozaal' de herinnering aan Anna Paulowna en Willem II levend houdt.

Tot slot

Anna Paulowna was koningin van Nederland, maar bleef vooral een Russische grootvorstin. Haar temperament werd 'Slavisch' (trots, arrogant, explosief, koninklijk) genoemd evenals haar uiterlijk. Ze droeg haar problemen zoals de geaardheid van haar man en de dood van haar lievelingszoon Alexander met waardigheid. Ze was nooit erg geliefd bij de Nederlanders, maar dat was ook nooit haar streven.
Haar naam leeft voort in de Noord-Hollandse polder die in 1845 naar haar werd genoemd: de huidige gemeente Anna Paulowna.

Boeken over Anna en Willem II

Er zijn weinig boeken over haar geschreven, wat eigenlijk verbazing zou moeten wekken, want een Nederlandse koningin die grootvorstin was in Rusland was eigenlijk iets heel bijzonders.

Er is wel een recent boek over Willem II bekend:
'Misstappen van een koning: Willem 2 van J.G. Kikkert.Willem II 1792-1849 Nederlands - Paperback | 2002.
In dit boek wordt niet zozeer op zijn heldenrol in Waterloo ingegaan als op de intriges ten aanzien van de afzetting van Lodewijk XVIII, zijn neiging om schulden te maken en zijn bedekte biseksualiteit.

Voorts het voor Willem weinig vleiende boek: 'Sharpe's Waterloo'. Book Series: The Sharpe Books, Richard Sharpe and the Waterloo Campaign, 15 June to 18 June 1815. Dit boek was in 1990 uitgegeven. De Nederlandse vertaling is dan ook meestal in de grote 2e handse boeken websites te vinden.

De uitgebreide boeken van W. Knoop in dit geval 'Krijgs- en geschiedkundige geschriften', Volume 1 By W. J. Knoop v.a pag 15
kunnen worden bekeken via http://www.archive.org/details/krijgsengeschie01 in de digitale bibliotheek.

Lees verder

• Markante vrouwen: Anna van Saksen
• Markante vrouwen: Louise de Coligny
• Markante vrouwen: Charlotte van Bourbon
• Markante vrouwen: Jonkvrouw Beerte van IJsselstein
• 'Agora' een film over Hypatia, een vroege feministe