Markante vrouwen: Charlotte van Bourbon

Charlotte van Bourbon was de derde vrouw van Willem van Oranje en waarschijnlijk zijn grote liefde. Ze ontvluchtte het klooster waarin haar vader de hertog van Montpensier haar had opgeborgen, om zich te laten omdopen tot het Calvinistische geloof. Willem was als was in haar handen en beging de fout om ten gunste van Charlotte van zijn tweede vrouw Anna van Saksen op dubieuze manier te scheiden.

Charlotte van Bourbon

• Charlotte van Bourbon)* heet in de geschiedenis Charlotte de Montpésier.
• Zij was de dochter van Louis III, hertog van Montpésier (1513-1582) en diens eerste vrouw Jacqueline de Longwy (‹1520-1561).
• Charlotte's moeder was de dochter van Jean IV de Longwy en Jeanne van Angoulême, een onwettige zuster van de Franse koning Frans I (1494 – 1547).
• Charlotte's vader was de zoon van Lodewijk van Bourbon, Prins van La Roche-sur-Yon en Louise de Bourbon, eerste hertogin van Montpensier. Van vaders kant was hij een directie afstammeling van koning Lodewijk IX van Frankrijk (1214 –1270).
• Het is niet duidelijk wanneer ze geboren was, in 1546 of in 1547. Ze werd bijna direkt na haar geboorte afgestaan aan de abdis van het klooster in Jouarre, die haar moeder's zuster en dus haar tante Louise de Long-Vic of de Longwy was.
• Haar leeftijd is afgeleid van het jaar waarin ze tot abdis werd gewijd, overigens zeer tegen haar zin. (Dit had plaats op 13-jarige leeftijd.)
• Charlotte werd na de dood van haar tante op 17 maart 1559 tot abdis gewijd van het klooster van Jouarre.
• In 1572, na het huwelijk van haar vader met Catharina de Lorraine ontvluchtte ze het klooster en ging ze naar Heidelberg.
• In 1575 trouwde een tot over zijn oren verliefde prins Willem van Oranje Nassau met haar.
• In 1582 stierf ze van uitputting na 24 uur lang de wond van prins Willem te hebben dichtgedrukt na de aanslag van Jean Jaureguy in Antwerpen.

Charlotte's familie voor zover van invloed op haar levensloop

Charlotte's vader

Louis III van Bourbon was prins van Auvergne en werd via zijn moeder 2e Hertog van Montpésier. Louis III was een opportunist: hij koos eerst de kant van de Hugenoten in de geloofsstrijd in Frankrijk, maar zodra hij de titel van Hertog van Montpésier kreeg kwam het hem beter uit om de kant van de katholieken en de koning te kiezen. Gedurende zijn (eerste) huwelijk met Jacqueline de Longwy (of Long-Vic) kreeg hij een zoon François en 5 dochters. Twee van de dochters huwelijkte hij uit, maar om te vermijden dat hij voor de drie andere grote bruidschatten moest betalen liet hij hen vrijwel onmiddellijk na hun geboorte in een klooster in Jouarre plaatsen.

Hoewel hij eerst op de hand was van de Hugenoten gaf hij zijn goedkeuring aan de slachting van de Hugenoten op de Parijse Bloedbruiloft. (24 augustus 1572: duizenden Hugenoten (› 20.000) worden vermoord in de Bartholomeüsnacht). Zijn vrouw Jacqueline stierf in 1561. Hij hertrouwde in 1570 met Catharina van Lorraine, toen 18 jaar oud tegenover de 58 jaar van de hertog. Catharina was volgens Delaborde een meisje zonder enkele moraal en ook nog eens de dochter van de door Charlotte's moeder gehate Guises en daarom een slag in het gezicht van Charlotte.

Zijn opportunistische karakter blijkt uit het feit dat zijn mening over geloofskwesties veranderde als hij daar voordeel in zag en dat hij zonder aarzeling drie dochters vlak na hun geboorte 'wegstopte' in het klooster van Jouarre om puur financiële redenen. Overigens was er na de huwelijksvoltrekking tussen Willem van Oranje en Charlotte sprake van een 'toenadering' tussen Charlotte en haar vader, die besloot haar huwelijk te erkennen. Dat laatste waarschijnlijk omdat het hem politiek goed uitkwam: sinds de troonsbestijging van de oorspronkelijk Hugenootse Henri IV was het hebben van een ander geloof minder 'strafbaar.' Daarbij had dit huwelijk hem niets gekost, maar bracht het zijn familie nog meer aanzien, wat uiteraard precies in zijn straatje paste.

Charlotte's moeder

Jacqueline van Longwy leefde van ongeveer 1520-1561. Delaborde beschrijft in het boek 'Charlotte de Bourbon' hoezeer ze eerst achter haar hardvochtige echtgenoot staat als het gaat om Charlotte's gehoorzaamheid af te dwingen om de sluier van de abdis te aanvaarden. Volgens père Ruze, één van de biechtvaders van de familie Montpésier gaat dit gepaard met 'bedreigingen en dwang'. Toch bleek Jacqueline de Longwy later spijt te hebben van haar hartvochtige houding jegens haar dochter. Ze verdiepte zich in het Reformatorische gedachtengoed en probeerde goed te maken wat haar hardvochtige echtgenoot 'fout' had gedaan. Op een gegeven moment bleek zelfs de koningin-moeder Catharina de Medici af te weten van haar 'dwalingen' maar stelde dat Jacqueline de Longwy haar daar niet 'minder lief om is!' In de twee jaar voor haar dood had ze vaak contact met haar dochter Charlotte en vlak voordat ze stierf vroeg ze haar vergiffenis.

Charlotte's zuster Françoise

Françoise de Bourbon-Vendôme (1539-1587): deze zuster trouwde in 1559 met Henri-Robert de La Marck, prins van Sedan, later hertog van Bouillon. Deze zuster voerde uitgebreide correspondentie met Charlotte en hielp haar te besluiten om in 1572 naar Frederik III van Palz te vluchten. Françoise's vriendin was Jeanne d'Albret, Jeanne III koningin van Navarre, die Hugenote was en wiens zoon Henri tot koning Henri IV van Frankrijk werd gekroond. Jeanne overleed heel plotseling twee maanden voor de Bloedbruiloft in 1572. Deze twee ernstige gebeurtenissen: de slachtingen van de Hugenoten op de Bloedbruiloft, waar haar vader van harte achterstond en de plotselinge dood van Jeanne d'Albret overtuigden Charlotte te meer dat ze terecht het klooster van Jouarre in februari 1572 via een list was ontvlucht om uiteindelijk naar Frederik III van Palz in Heidelberg te gaan.

Charlotte's zuster Anne

Anne (1540-1572) trouwde in 1561 met hertog François II van Nevers, die binnen een jaar van hun huwelijk overleed. Anne stierf 40 jaar later in Pontoise in 1601 volgens sommige genealogie websites, anderen verklaren dat ze in 1572 stierf, het jaar van de bloedbruiloft.

Charlotte's zuster Jeanne

Deze zuster Jeanne (1541-1620) was volgens de overigens incomplete lijst van het klooster van Jouarre abdis van 1572 (Charlotte's vertrek) tot haar dood in 1620.

Charlotte's zuster Louise

Louise (1548-1586) werd tot haar dood abdis in het prestigieuze klooster Farmoutiers (bisdom van Meaux) Van dit klooster werden de abdissen door de Franse koning persoonlijk benoemd. Het is niet verwonderlijk dat de meeste abdissen afkomstig waren uit de hoogste adel van Frankrijk.

Charlotte's broer François (1542-1592)
Charlotte's broer vocht als teenager naast zijn vader voornamelijk tegen de Hugenoten. Hij stond bekend als de kroonprins van (Dauphin) Auvergne tot hij bij de dood van zijn vader in 1582 al diens titels erfde. Hij was een overtuigd Rooms-Katholiek en schaarde zich achter Henri III. Hij wilde in tegenstelling tot zijn zusters Charlotte en Françoise niets van het protestantisme weten. Hij schaarde zich wel achter zijn neef Henri IV die zijn protestantisme omwisselde voor het katholicisme opdat hij de troon van Frankrijk kon bestijgen (Paris me faut bien une messe- Parijs is me wel een mis waard.)

Charlotte's vlucht naar de Palz

Charlotte's zuster Françoise adviseerde haar samen met Jeanne d'Albret van Navarre om naar Frederik III van Palz te vluchten. Na het huwelijk van haar vader met Catharina van Lorraine had ze het idee dat niets meer haar aan Frankrijk bondt. Ze verliet het klooster in Jouarre en maakte zo plaats voor haar zuster Jeanne als abdis

De positie van de Palz

Frederik III van Palts-Simmern kwam in 1559 aan de regering in het vorstendom Palz. Frederik was Luthers maar vanaf 1561 begon hij het Calvinisme in te voeren. Veel inwoners verzetten zich tegen het gereformeerde geloof en bleven aanhangers van Luther. Om de universiteit te reformeren trok Frederik III Calvinistische professoren uit het buitenland aan. Twee van de nieuwe hoogleraren schreven de Heidelbergse Catechismus. De Universiteit van Heidelberg werd een internationaal bekend protestants centrum waarvan de helft van de studenten uit het buitenland kwam. Als enig Calvinistische vorstendom raakte de Paltz geïsoleerd binnen het Heilige Roomse Rijk. Niet alleen de Katholieke keizer, maar ook de Lutherse keurvorst van Saksen (August, de oom van Anna van Saksen, de tweede vrouw van Willem van Oranje) verzette zich tegen de Paltische politiek. In West-Europa steunde de Paltz de Hugenoten tijdens de Franse godsdienstoorlogen. Daardoor trok de Paltz veel geloofsvluchtelingen aan onder andere uit Vlaanderen en Frankrijk. Het was gezien deze situatie in Charlotte's tijd geen wonder dat haar was geadviseerd om naar Heidelberg in de Palz te gaan.

Verblijf in Heidelberg

De vlucht naar Heidelberg ging helaas voor Charlotte niet geheel zonder slag of stoot: haar vader eiste van Frederik III dat hij Anna per omgaande retour zou sturen en iedereen begon zich met haar vlucht te bemoeien tot aan de koning van Polen toe. Charlotte bleef echter waar ze was en ze begon een sociale kring op te bouwen waar ze zich heel erg in thuis voelde. Omdat ze eerst langs haar zuster Françoise in Sedan was gegaan had ze waarschijnlijk voldoende geld meegekregen om een min of meer eenvoudig leven te leiden in Heidelberg.

Ontmoeting met Willem van Oranje

In zijn boek over Charlotte beschrijft Delaborde dat velen het erover eens waren dat Charlotte niet alleen innerlijk maar ook uiterlijk van grote schoonheid was. In ieder geval bleek Willem diep van haar onder de indruk toen hij haar in Heidelberg ontmoette op één van zijn wervingsreizen voor steun aan de geloofsstrijd in de Nederlanden. Hij moet een tragische indruk op haar hebben gemaakt omdat zijn twee broers Lodewijk en Hendrik in de slag van Mokerheide waren gesneuveld (1574). Hoewel hij de bijnaam de Zwijger had, bleek hij bijzonder rap van spraak over haar uiterlijk en haar grote intelligentie. Frederik III leefde ondertussen in onmin met de keurvorsten van Saksen, wat Willem buitengewoon goed uitkwam. Hij probeerde zich al lange tijd van zijn ongewenste en ontrouwe tweede vrouw Anna van Saksen te ontdoen en kon daartoe heel goed de onenigheid tussen de twee keurvorstendommen gebruiken. De toen bijna 30 jarige Charlotte was niet afkerig van de avances van de 41 jarige prins, getuige haar brieven aan haar zuster Françoise.

Willem's 'scheiding' van Anna van Saksen

Willem wist via vijf Leidse professoren een scheiding te forceren van Anna van Saksen die al enige tijd in een dichtgemetselde kamer in haar vroegere ouderlijke paleis te Dresden zat opgesloten. Hun kinderen had ze sinds 1571 niet meer mogen zien en de bedienden in het paleis zeiden hoofdschuddend dat ze waanzinnig was. Scheiden was in die tijd een bijna onmogelijke zaak. De enige reden tot scheiding was niet-consummatie van het huwelijk en aangezien Anna diverse kinderen had gebaard waarvan in ieder geval werd aangenomen dat de enige jongen Maurits van Willem was kon hij dat niet aangrijpen als reden tot scheiding. Zijn 'voorganger' Hendrik VIII Tudor had zich ook in alle bochten moeten wringen om uit het huwelijk met Catharina van Arragon te komen. Deze had zichzelf tot hoofd van de Engelse kerk moeten benoemen om zijn echtelijke vrijheid te forceren. Helaas stond die weg voor Willem niet open. In ieder geval achtte hij de mening van de vijf Leidse theologie-professoren afdoende om zichzelf van Anna van Saksen vrij te maken, zonder er overigens over te peinzen om haar bruidschat aan haar te retourneren. Dat hij met deze houding internationaal kritiek op zijn hals haalde kon hem niet deren. En in de Nederlanden haalde iedereen onverschillig de schouders op over de legitimiteit van de scheiding van de prins. Daar wist men 'van de Prins geen kwaad...'

Charlotte in de Nederlanden

In 1575 stuurde Willem zijn grote vriend Marnix van St. Aldegonde naar Charlotte toe om zijn zaak voor haar te bepleiten. Hij gaf aan dat hoewel hij werkte aan de zaak der Nederlanden, de geloofsstrijd daar en het feit dat zijn geld aan alle kanten vastzat hij haar in ieder geval zijn grote liefde kon geven. Charlotte bleek niet afkerig van de charmes van de prins en het idee om prinses van Oranje te worden, ook al leefde de andere prinses van Oranje nog. Ze begaf zich samen met Marnix van St. Aldegonde via Embden, waar zich een slot van de Nassaus bevond naar de Noordelijke Nederlanden. Uiteindelijk trouwden zij in Den Briel op 12 juni 1575.

Het drama in Antwerpen

Jaureguy

Jean Jaureguy was een Bask die werkte voor de Spaanse bontkoopman Gaspar de Añastro die in Antwerpen verbleef. Añastro zag wel been in een vermeende beloning van 80.000 dukaten en de verheffing tot ridder in de Orde van Sint-Jacob die Philips II van Spanje in 1580 zou hebben uitgeloofd voor de liquidatie van Willem van Oranje. Hij durfde de daad niet zelf te plegen en haalde met zijn 19-jarige klerk Antonio de Venero en de Jacobijnse priester Anthonie Timmerman uit Duinkerken Jean Jaureguy over om de prins te vermoorden voor bijna 3000 dukaten. De labiele en religieuze Jaureguy liet zich vrij makkelijk overhalen.

De aanslag

Op zondag 18 maart 1582 deed Jaureguy alsof hij Oranje een petitie aan wilde bieden. Hij werd toegelaten tot de eetzaal in het Antwerpse kasteel waar Willem van Oranje met zijn familie verbleef en vuurde een kogel af op Willem's hoofd. De kogel raakte Willem in zijn nek onder zijn rechter oor, waarna de kogel zijn lichaam verliet via Willem's linker bovenkaakbeen., zonder de tong of de tanden te raken. Jaureguy werd ter plekke geveld door het zwaard van een van de ridders uit Willem's gevolg en de hellebaardiers die de eetzaal bewaakten doodden hem onmiddellijk. Charlotte viel flauw toen ze haar man zo zwaar gewond zag liggen.

De medeplichtigen

De aanwezige prins Maurits (1567-1625), Willem's oudste zoon, toen 15 jaar, had de tegenwoordigheid van geest om de kleren van Jaureguy te doorzoeken. Er werden stukjes beverbont, verschillende Rooms-Katholieke amuletten en crucifixen, een groene waskaars en enkele Spaanse documenten ontdekt. De medeplichtigen aan de aanslag: Gaspar de Añastro, Antonio de Venero en de Jacobijnse priester Anthonie Timmerman konden daardoor worden geïdentificeerd. Willem van Oranje beval een "genadevolle executie" voor de medeplichtigen. Op 28 maart werden Venero en Timmerman publiekelijk terechtgesteld door verwurging (garotte) en daarna onthoofd en gevierendeeld. De Añastro was voor de aanslag, reeds op 13 maart, weggegaan naar Brussel waar hij de uitgeloofde beloning probeerde te claimen, niet wetend dat Willem van Oranje de aanslag had overleefd.

Charlotte's dood

Hoewel Willem zwaar gewond was wist hij toch te overleven, volgens zeggen door de intensieve verzorging van Charlotte. Charlotte stierf op 5 mei 1582 volgens de verklaringen 'van verzwakking en uitputting'. Volgens Delaborde is er echter niets over haar ziekte in de periode van de aanslag tot haar dood (18 maart-5 mei) beschreven. Wel gaat hij in op de rapportage ten aanzien van de uitgebreide verzorging van Willem door zijn doktoren en het feit dat de kogel als het ware de wond in zijn hoofd had gecauteriseerd (afgebrand).

De dood door uitputting van Charlotte vanwege Willem's verzorging is niet echt een medische verklaring: er waren genoeg mensen om Willem heen die hem intensief konden verzorgen en de stelling dat ze stierf omdat ze Willem's wond 24 uur lang dichtdrukte is weinig plausibel. Daarbij is daarvoor de tijdsspanne te groot tussen de aanslag en haar dood dat uitputting de oorzaak kan zijn geweest. In een voetnoot van het boek van Delaborde geschreven door Mme de Mornay, haar' hofdame' staat dat ze stierf aan 'pleuresie' of longontsteking, waardoor haar bloed werd vergiftigd. Merkwaardig genoeg neemt Delaborde dit niet over, mogelijk omdat dat de verklaring van haar dood door uitputting geweld aan zou kunnen doen. In ieder geval betreurde iedereen haar dood en werd er een tijd van algehele rouw afgekondigd.
Willem was lang ontroostbaar maar hertrouwde toch in 1583 met de dochter van de Franse Hugenoot Gaspard de Coligny: Louise.

Boeken over Willem van Oranje en Charlotte de Bourbon

* De nauwkeurigste informatie over Charlotte van Bourbon is opgetekend in het boek 'Charlotte de Bourbon', par le comte Jules Delaborde, Parijs 1888. digital archive.
Als de naam Willem van Oranje op een boeken website zoals Bol.com wordt ingetikt verschijnen er direkt een dertigtal nog verkrijgbare boeken over hem. Een kleine greep:

• Willem van Oranje | J. ter Haar, Nederlands - Paperback | 2009
• Willem van Oranje (1533-1584) | Olaf Morke, Vorst en 'vader' van de Republiek, Nederlands - Hardcover | 2010
• Het hof van Willem van Oranje | Marie-Ange Delen, Nederlands - Paperback | 2002
• Charlotte de Bourbon, Princesse D'Orange | Jules Delaborde, Frans - Paperback | 1900 Home
• De vrouwen van Willem van Oranje , Th. Coppens Nederlands -Hardcover 302 pagina's |

Lees verder

• Markante vrouwen: Anna van Saksen
• Politieke moorden: Willem van Oranje
• Politieke moorden: Johan van Oldenbarnevelt
• Markante vrouwen: Jonkvrouw Beerte van IJsselstein
• Politieke moorden: Graaf Floris V