Markante vrouwen: Louise de Coligny

Louise de Coligny was Willem van Oranje's 4e en laatste echtgenote. Toen ze met hem trouwde in 1583 had ze al een veelbewogen leven achter de rug als opgejaagde Hugenote, dochter van een vermoorde vader en weduwe van een vermoorde echtgenoot.

Louise de Coligny

Louise de Coligny (1555 - 1620) is bekend in de Vaderlandse geschiedenis omdat ze de vierde vrouw was van Willem van Oranje en bij hem was op het moment van de aanslag op zijn leven, die in 1584 tot zijn dood leidde. Ze volgde Willem's derde vrouw Charlotte van Bourbon op als echtgenote van Willem en dat bleek geen sinecure: Charlotte van Bourbon had zich duidelijk afgekeerd van haar vader, de Franse hertog van Montpésier om zich tot het protestantse geloof te bekeren, een rebellie die haar tot een heldin maakte bij de protestanten in de noordelijke Nederlanden. Daarbij stond Charlotte's huwelijk met Willem van Oranje bekend als een liefdeshuwelijk. Juist toen Willem met Louise trouwde richtten de Staten-Generaal van Holland zich voor hulp tegen aartsvijand Spanje tot Engeland. Het werd al gauw duidelijk dat men niets moest hebben van een nieuwe Franse prinses van Oranje.

Louise de Coligny's vader was de bekende Franse admiraal en later protestantse gravenzoon Gaspard de Coligny (1513-1572). Haar moeder heette Charlotte de Laval (1530-1568) die van 'middelhoge' Franse adel was. Op 26 mei 1572 trouwde zij op 17-jarige leeftijd met Charles de Téligny, een protestantse soldaat en diplomaat in Frankrijk. Dit huwelijk duurde maar enkele maanden omdat hij op 24 augustus 1572 tijdens de Bartholomëusnacht of Bloedbruiloft werd vermoord. Na deze Bloedbruiloft waar ook haar vader werd omgebracht vluchtte ze naar Zwitserland. Elf jaar later zou ze het huwelijksaanzoek van Willem van Oranje Nassau accepteren.

Louise's vader Gaspard de Coligny

Gaspard II de Coligny (1519-1572) was van Frans-Bourgondische adel. Zijn vader Graaf Gaspard I de Coligny werd maarschalk van Frankrijk in 1516. Gaspard was de 2e zoon in de familie de Coligny en droeg nooit de titel van graaf.

Militaire carriére

Gaspard werd in 1541 hoveling aan het hof van koning François I en begon een dichte vriendschap met François, hertog de Guise (1519 – 1563). De Guise zou een bijzonder belangrijke rol gaan spelen in het kamp van de Katholieken tegenover de Hugenoten. Tot Gaspard's spijt zouden ze uiteindelijk onverzoenlijke vijanden worden.

• Hij vocht mee in de campagne van 1543 bij de belegeringen van Montmédy en Bains tegen de legers van Karel V, waar hij gewond raakte en zich onderscheidde.
• In 1544 vocht hij in de Italiaanse campagne onder de graaf van Enghien en werd in Ceresole geridderd.
• In 1547 werd hij na diverse militaire operaties te hebben geleid kolonel-generaal van de Franse infanterie. In datzelfde jaar trouwde hij met Charlotte de Laval.
• Toen admiraal Claude d'Annebaut (1552) stierf werd hij tot admiraal benoemd in diens plaats.
• In 1557 werd hij belast met de verdediging van Saint-Quentin. Hij toonde daar grote moed tijdens het beleg maar verloor de strijd en werd in het fort van L'Ecluse gevangen gezet waarna het zijn familie 50.000 kronen kostte om hem weer vrij te krijgen.
• Daarna waren zijn zeges in de strijd minimaal: Coligny kreeg de naam 'ongelukkig' in de strijd te zijn, wat zijn reputatie als veldheer enorme schade toebracht.

Nationale conflicten in Frankrijk

Na de dood van Henri II (1559) werd hij samen met Louis de Prins van Condé leider van de partij van de Hugenoten en eiste religieuze tolerantie en hervormingen tot gelijkwaardigheid van de protestanten. In 1560 tijdens een vergadering in Fontainebleau van de' hoge heren van het rijk' bleek hoezeer de relatie tussen hem en zijn vroegere vriend hertog François de Guise was verslechterd. De Guise hekelde het feit dat de Coligny als protestant de Franse troepen aanvoerde. De ruzie tussen de beide mannen liep torenhoog op en zou mede leiden tot de Franse geloofsoorlogen.
In de eerste geloofsoorlog van 1562-63 leidde de Coligny de cavalerie in de strijd om Dreux waar hij werd verslagen, maar gevangenschap kon vermijden. Toen François, de hertog van Guise tijdens dit geloofsconflict in Orléans in 1563 door een Hugenoot werd vermoord werd Coligny daarvoor verantwoordelijk geacht.
In 1563 werd de Prins van Condé, leider van de Hugenoten gedood bij de slag van Jarnac, waardoor Caspard de Coligny als enige leider van het Protestantse leger over bleef. In 1570 sloot hij vrede in Saint-Germain met het Katholiek Verbond, het leger van de Katholieken in Frankrijk om de geloofsoorlogen te beëindigen: ondanks zijn militaire carriëre was hij een vredelievende man die het liefste de middenweg zocht.
Hij hertrouwde in 1571 met Jacqueline de Montbel, (1541-1600) gravin van Entremont en kwam naar het hof van Charles IX, waar hij een favoriet werd van deze afhankelijke en zwakke koning. Dit was zeer tegen de zin van de koningin-moeder Catharina de Medici, die er tijdens de godsdienstoorlogen een ingewikkelde geheime agenda op na hield. Op de bruiloft van Gaspard en Jacqueline de Montbel was Lodewijk van Nassau, jongere broer van Willem van Oranje aanwezig, waaruit blijkt dat er toen al een goede relatie met de familie van Nassau en de Coligny bestond.

Gaspard's dood tijdens de Bloedbruiloft

De bruiloft van de protestantse Henri, koning van Navarre met Marguerite de Valois, de zuster van de koning bracht vele Hugenoten naar Parijs. Op 22 augustus 1572 werd er een aanslag op Gaspard de Coligny gepleegd door een man die Maurevert heette vanuit een huis dat aan de hertog van Guise toebehoorde. Gaspard werd hierbij alleen in de elleboog en aan een vinger geraakt. De koning stuurde zijn eigen lijfarts naar de Coligny toe en kwam hem zelfs bezoeken, maar koningin-moeder Catharina de Medici zorgde ervoor dat ze niet vrij met elkaar konden spreken.
Twee dagen later op 24 augustus 1572 werd Gaspard de Coligny in zijn bed vermoord door een man die Besme heette, een telg uit een Slavisch koningsgeslacht, tesamen met enkele knechten van de hertog de Guise. Tegelijkertijd vond er een slachting plaats onder de Hugenoten in Parijs waarbij meer dan 20.000 personen omkwamen.

De dood van Charles de Téligny

Louise, in 1572 nog maar 17 jaar oud trouwde in mei met Charles de Téligny, een soldaat en diplomaat. Charles was de zoon van Lodewijk de Téligny heer van Lierville en Aréthuse van Vernon. Charles vocht aan de zijde van Gaspard de Coligny in de religieuze oorlogen. Tijdens de Bloedbruiloft of de Bartholomeusnacht op 24 augustus 1572 werd hij vermoord in het Louvre nadat hij geweigerd had te ontkennen dat hij protestant was.

Louise's omzwervingen

Louise en haar twee broers vluchtten na de moord op haar vader en haar man met haar stiefmoeder Jacqueline naar Geneve in Zwitserland, in die tijd het bolwerk van de Calvinisten. Jacqueline was oorspronkelijk afkomstig uit Savoye dus haar keuze voor Geneve was begrijpelijk. Ze is daar tot haar dood in 1600 blijven wonen. Louise ging van Geneve naar Bern, daarna naar Bazel, om dan weer naar Geneve terug te keren.
De prins van Condé sloot in 1576 een verbond tot beëindiging van de geloofsoorlogen en was Louise in staat om terug te keren naar Frankrijk, naar haar ouderlijk huis in Chatillion-le-Long.
De koning gaf haar het bezit van haar man Charles de Téligny dat Lierville heette en dat door haar was geërfd terug. Het was oorspronkelijk geconfisceerd na de Bloedbruiloft. Louise maakte zich gereed om in Lierville te gaan wonen als de weduwe van Charles. Zij bleef daar van 1576 tot 1581. Ze verliet haar huis pas in 1581 toen haar broer François trouwde en haar graag op de huwelijksplechtigheid wilde zien .

Willem van Oranje Nassau

Een groot huishouden

11 jaar nadat ze weduwe werd kreeg Louise een huwelijksaanzoek van Willem I van Oranje Nassau. Willem betreurde de dood zeer van zijn vrouw Charlotte de Bourbon in mei 1582, maar zag de noodzaak om een nieuwe moeder te zoeken voor zijn kinderen: 6 meisjes, die Charlotte de Bourbon hem had gebaard in de 8 jaar van hun huwelijk, de jonge prins Maurits, zoon uit het huwelijk met Anna van Saksen, toen 15 jaar en de meisjes die dochters waren van hem en Anna van Saksen en Anna van Egmont. Verder voelde de toen 49-jarige Willem zich eenzaam en wilde graag weer een gezinsleven opbouwen met een nieuwe bruid. Charlotte, ooit abdis van het klooster in Jouarre had zijn huishoudens geleid met vaardige hand en Willem miste de organisatie en daarmee gepaard gaande regelmaat. De banden van de Nassaus met de Coligny's bestonden toen al langere tijd, maar het is in de literatuur niet helemaal duidelijk waarom hij voor Louise koos als zijn 4e vrouw. Louise was 28 jaar toen ze zijn huwelijksaanbod kreeg tegenover zijn 50 jaar.

Een 4e huwelijk

Louise zei van harte ja omdat ze graag alsnog een gezin wilde stichten en omdat ze zich verwant voelde met de overleden 3e vrouw van Willem: Charlotte de Bourbon die gezien werd als een Hugenootse heldin. Willem kon haar vanwege de politieke problemen in de Nederlanden niet zelf ophalen uit Lierville en besloot om haar via de zee te laten reizen. Ze werd in Vlissingen opgehaald door vertegenwoordigers van de prins en kreeg in Antwerpen een ijskoude ontvangst: ze was immers de dochter van een Franse admiraal en de Franse Henri IV gaf persoonlijk toestemming voor haar huwelijk met Oranje omdat hij graag een vinger in de pap zou hebben in de noordelijke Nederlanden. Op 12 april 1583 vond het burgerlijk huwelijk plaats in het huis van Willem in Antwerpen. Louise werd al snel zwanger en zou op 29 januari 1584 hun zoon Frederik Hendrik ter wereld brengen, die na zijn halfbroer Maurits in 1625 stadhouder van de Zeven Provincies zou worden.

Louise voor de tweede maal weduwe

Toen Willem door de kogels van Balthasar Gerards in Delft op 10 juli 1584 werd vermoord werd Louise na een tweede kort huwelijk weer weduwe. Sailliant detail was dat ze haar echtgenoot had gewaarschuwd voor Balthasar Gerards toen hij om een audiëntie kwam vragen bij de prins. Ze vond hem er onguur uitzien. Maurits, Willem's zoon bij Anna van Saksen was toen nog maar 17 jaar. Hij werd Willem's opvolger en stadhouder waarbij hij de administratieve hulp kreeg van Johan van Oldenbarneveldt.

Er volgden moeilijke tijden voor Louise: de Staten-Generaal wilden de banden versterken met Engeland en zij was een 'gehate' Franse vrouw ongeacht haar achtergrond als gekwelde Hugenote. Ze werd door de Staten-Generaal min of meer gedwongen om in Leiden te gaan wonen, maar had een hekel aan de stad omdat deze zich in het verleden niet respectvol had gedragen ten opzichte van Willem van Oranje. Ze verhuisde op een gegeven moment naar Vlissingen en beklaagde zich in haar correspondentie aan haar Franse vrienden, bijvoorbeelde de hertogin van Bouillon, over de zwaarte van haar taak: zij had de zorg over alle dochters (±9) die Willem in zijn opeenvolgende huwelijken had gehad en haar babyzoon Frederik Hendrik. Ze beklaagde zich tevens over het feit dat ze constant in geldnood zat, omdat niemand zich geroepen voelde om haar geld te geven.
Haar relatie met haar stiefzoon Maurits verslechterde naarmate haar relatie met Johan van Oldenbarnevelt, de belangrijke lands-advocaat, verbeterde.

Het einde

Louise zag in de loop der tijden met lede ogen aan hoe Maurits van Oranje in zijn nadeel veranderde, vooral ten opzichte van Johan van Oldenbarneveldt die hem sinds zijn jonge jaren als lands-advocaat terzijde had gestaan bij de besturing van de noordelijke Nederlanden. Ze bleef een goede relatie behouden met haar zoon Frederik Hendrik.

Toen Johan van Oldenbarnevelt op bijzonder wankele argumenten in 1619 tot de doodstraf door onthoofding werd veroordeeld en Maurits weigerde om er iets aan te doen omdat de dood van Johan van Oldenbarneveldt hem goed uitkwam, was de maat voor Louise vol en vertrok ze naar Frankrijk. Het enige wat haar speet was dat ze haar zoon niet makkelijk meer zien kon.
Op 13 november 1620 stierf ze aan de gevolgen van een longontsteking in Fontainebleau temidden van haar geliefde Franse vrienden, waaronder de Franse Koningin-moeder Maria de Medici. Het was waarschijnlijk Frederik-Hendrik die er op stond om het lichaam van zijn moeder over te laten brengen naar Delft in 1621, zodat ze kon worden bijgezet in de grafkelder van de Nieuwe Kerk in Delft waar ook zijn vader lag begraven. Louise werd 66 jaar.

Tot slot

Louise de Coligny was niet de bekendste bruid van Willem van Oranje, per slot van rekening was ze nog geen anderhalf jaar met hem getrouwd. Haar tragiek lag hierin dat Willem besloot haar tot bruid te nemen juist in de tijd dat de Staten-Generaal niets meer moesten hebben van Spanje en Frankrijk. Was haar tijd voor haar huwelijk met Willem al dramatisch genoeg door de moord op haar vader en haar echtgenoot, wat resulteerde in haar langdurige omzwervingen in het buitenland, het leven in de Nederlanden na Willem's dood werd haar allesbehalve makkelijk gemaakt.

Pas toen men zich begon te realiseren dat Maurits niet van plan was om voor wettelijk nakomelingen te zorgen en dus zijn halfbroer, haar zoon, Frederik Hendrik de nieuwe erfopvolger van de Oranjes zou worden, werd het leven iets makkelijker voor haar. Frederik Hendrik leek begrip te hebben voor de situatie van zijn moeder en deed op het laatst veel om haar te helpen. Ze stierf echter ver weg van hem in Fontainebleau temidden van haar Franse vrienden.

Boeken over Willem van Oranje en Louise de Coligny

Willem van Oranje was een geliefd onderwerp voor vaderlandse schrijvers, getuige het feit dat bij de Nederlandse boekensite Bol.com wel 31 leverbare titels op zijn naam verschijnen waarvan de meest recente:

• Willem van Oranje | J. ter Haar, Nederlands - Paperback | 2009
• Willem van Oranje (1533-1584) | Olaf Morke, Vorst en 'vader' van de Republiek, Nederlands - Hardcover | 2010
• Het hof van Willem van Oranje | Marie-Ange Delen, Nederlands - Paperback | 2002
• Over Louise de Coligny is een Engelstalig boek over haar correspondentie nog recentelijk uitgegeven: Correspondance De Louise De Coligny, Princess D'Orange (1555-1620) | Louise de Coligny Engels - Paperback | 2008, dat hoogstwaarschijnlijk afgeleid is van het Franstalig boek van de comte J. Delaborde uit 1890.
• Voorts: De vrouwen van Willem van Oranje , Th. Coppens Nederlands -Hardcover 302 pagina's, dat nog steeds verkrijgbaar is hoewel het uitkwam in 1970.

De in de geschiedenis vergeten en onvolledige details voor dit artikel zijn gevonden in de boeken 'Louise de Coligny' en 'Gaspard de Coligny' van comte Jules Delaborde uit de 19e eeuw, die digitaal te vinden zijn op www.archive.org. Ze zijn echter in het Frans geschreven.

Lees verder

• Politieke moorden: Willem van Oranje
• Markante vrouwen: Charlotte van Bourbon
• Markante vrouwen: Anna van Saksen
• Politieke moorden: Johan van Oldenbarnevelt