'Agora' een film over Hypatia, een vroege feministe

De film Agora is een bijzondere film in zoverre dat de film het vroege Christendom in de 4e eeuw om zijn starheid en geweld aanklaagt. De vroege ontdekking van de heidense filosofe Hypatia, dat de Aarde een elliptische baan om de zon maakt wordt er in beschreven en de (anti-feministische) reacties van de Christenen ten aanzien van deze speciale vrouw. Wat is het culturele en sociale belang van deze film?

De film Agora

• Agora is een in 2009 uitgekomen Spaans historisch drama over het Alexandrië van de 5e eeuw.
• In deze film wordt vooral de controverse tussen religie en wetenschap belicht. Meer precies: het Romeinse-Egyptische christelijk Alexandrië versus de wetenschap van het neo-Platonisme.
• De drama film werd geregisseerd door Alejandro Amenábar en was geschreven door Amenábar en Mateo Gil.
• De film was eerst moeilijk distribueerbaar, waarschijnlijk door de scenes over de vroege Christenen die in tegenstelling zijn tot wat de christenlijke kerken willen zien.
• De film kreeg een 55 procent 'rotte tomaten' rating.
• De film werd uit de verkiezing voor het Festival van Cannes gezet.
• Aan de ander kant werd de controversiële film het grootste Spaanse box-office succes ooit.

Het verhaal

Hypatia is een vrouwelijke astronoom, mathematicus en filosoof van de Griekse school. Zij is de dochter van Theon, het hoofd van het museum van Alexandrië. Beide zijn wat de Christenen kwalificeren als heidenen.
Zij geeft in het museum van Alexandrië les aan de toekomstige leiders van haar stad: Orestes, de latere christen-Romeinse prefect van Alexandrië, Synesius later bisschop van Cyrene met behulp van haar slaaf Davus. Orestes en Davus zijn beide verliefd op haar.
Er ontstaat een zware strijd tussen de Christenen en de heidenen, een strijd die de Christenen winnen dankzij het feit dat de Romeinse keizer Flavius Christen is.
De heidenen mogen het museum verlaten. Hypatia begrijpt dat dit het einde is van het museum en probeert 'de belangrijkste' boekrollen te redden van vernieling. Haar slaaf Davus kiest de kant van de Christenen.
Als hij haar verslagen terug vindt probeert hij haar sexueel te benaderen. Zij vergeeft hem dit en geeft hem zijn vrijheid uit slavernij.

Jaren later, als Orestes prefect is van Alexandrië gaat Hypatia nog steeds verder met de bestudering van de bewegingen van de zon en de Aarde. Zij betwijfelt de juistheid van het systeem van Ptolemeus vanwege het feit dat de Aarde soms verder af van de zon lijkt te staan dan in andere tijden van het jaar. Zij voelt meer voor de bijna vergeten ideën van Aristarchus van Samos.
De Joden vallen ondertussen de Christenen aan en stenigen hen. In retributie voeren de Christenen een hevige strijd tegen de Joden en verdrijven hen tot de laatste man uit Alexandrië.

De leider van de Christenen Bisschop Cyril vindt dat Hypatia teveel invloed uitoefent over de prefect Orestes. Hij probeert Orestes in een publieke ceremonie Hypatia te laten vallen.
Haar oud-leerling Synesius die nu bisschop van Cyrene is probeert haar en Orestes uit het dilemma te redden, maar daarvoor moet Hypatia wel Christen worden. Hypatia die zo langzamerhand de christelijke ideeën wel kent weigert dat.
Ze wordt door de millitante monniken van Cyril gevangen genomen. Davus kan ze overhalen om haar te stenigen en als ze buiten stenen zoeken wurgt hij haar om erger leed bij haar te voorkomen.

Heeft Hypatia echt bestaan?

• Hypatia ( geboren tussen 350–370, † 415) in Egypte wordt verondersteld de eerste vrouwelijke bekende astronoom en wiskundige te zijn geweest.
• Als neo-Platonisch filosoof behoorde ze tot de mathematische traditie van de Academie van Athene.
• Ze kwam van de intellectuele school van de derde eeuw onder Plotinus die logica en wiskunde aanmoedigde in plaats van empirisch onderzoek.
• Hoewel er geen originele werken van haar zijn bewaard gebleven veronderstelt men dat zij samen met haar vader Theon de hydrometer en de astrolabe heeft uitgevonden.

Kwam Hypatia aan haar eind zoals de film beschreef?

Helaas is Hypatia's einde gruwelijker geweest dan de film aangeeft. Volgens de overlevering werd ze levend gevild en daarna verbrand.
Er is uiteraard niet veel bekend over haar einde: de Christenlijke authoriteiten hingen de vuile was over hun wandaden niet graag buiten.
Bisschop Cyril werd later geheiligd, dus de dood van Hypatia is uiteindelijk niet op zijn conto geschreven. De moord op Hypatia wordt vooral meer gezien als een politieke moord dan een religieuze.

Wat was de leer van Ptolemeus die Hypatia afwees?

Claudius Ptolemaeus was Grieks sterrenkundige, geograaf, wiskundige en muziektheoreticus die leefde in Alexandrië van 87 tot 150AD Zijn belangrijkste werk 'Grote verhandeling over de sterrenkunde' bestaande uit 13 delen schreef hij omstreeks 137. Het geeft een compleet overzicht van de sterrenkunde in de Oudheid. Dit boekwerk werd 8 eeuwen later in het Arabisch vertaald 'de Almagest' genoemd. Tot in de 16e eeuw is de Almagest het belangrijkste sterrenkundige werk geweest.

Ptolemaeus dacht dat de aarde in het middelpunt van het heelal stond. De zon, planeten en sterren zouden om de aarde heen bewegen.(geocentrische wereldbeeld)
Hypatia veronderstelde dat de zon een centrale plaats in het zonnestelsel innam en dat alle planeten om de zon bewegen. (heliocentrische wereldbeeld - helios is het Griekse woord voor zon).

Berusten de vecht-scenes in de film tussen heidenen, Joden en Christenen op waarheid?

Waarschijnlijk wel, alhoewel er uiteraard niet veel geschriften meer over bestaan: de Christenen waren net zo goed in geschiedvervalsing als andere religieuze en politieke groeperingen. De invulling van deze scenes werden door latere schrijvers beschreven.
De film werd eerst ter beoordeling aan het Vaticaan getoond, dat er nauwelijks veranderingen over voorstelde. Aangenomen kan dus worden dat het Vaticaan er geen brood in zag om de gewelddadige scenes te ontkennen of te laten herschrijven.

Waaraan kan men afleiden dat Hypatia de ontdekkingen als in de film deed?

Van Hypatia en haar vader Theon wordt wel verondersteld dat ze de astrolabe hebben ontdekt.
De astrolabe is een astronomisch instrument dat gebruikt wordt om de hoogte te meten van de zon of de sterren en om andere astronomische en navigatie problemen op te lossen. De astrolabe raakte na de 16e eeuw in ongebruik door de ontwikkeling van de sextant.
De omwentelingen van de astrolabe waren eerder elliptisch dan cyclisch.
In de film lost Hypatia het probleem van de omgang van de Aarde rond de zon op met de ontdekking van de elliptische baan die de Aarde beschrijft.

Conclusie

Het valt niet te ontkennen dat de film Agora een bijzondere film is. Niet alleen bekritiseert de film de vroege Christenen, een buitengewoon moeilijk item in deze tijd van terrorisme dat niet direct aan Christenen wordt toegeschreven, ze geeft tevens een prominente plaats aan een heidense vrouwelijke filosoof. De onderzoeken van Hypatia zijn buitengewoon interessant om waar te nemen al was het maar om te zien hoe ze met behulp van de meest simpele middelen achter zeer basale waarden komt.

Lees verder

• Ben Hur: De feiten achter Hollywood
• Film: The last Samurai - Hollywood en de werkelijkheid
• Gladiator: de film en de werkelijkheid
• Kingdom of Heaven: de film en de werkelijkheid
• Markante vrouwen: Anna van Saksen