Alexithymie (emotieblindheid): symptomen en behandeling

Alexithymie verwijst naar mensen die moeite hebben met het identificeren en beschrijven van emoties en die de neiging hebben om emotionele ervaringen te minimaliseren en de aandacht extern te richten. Alexithymie betekent letterlijk 'geen woorden hebben voor emoties'. Alexithymie is niet geclassificeerd als een psychische stoornis in de DSM-5, een classificatiesysteem waarin internationale afspraken zijn gemaakt over welke criteria van toepassing zijn op een bepaalde psychische stoornis op basis van (nieuwe) wetenschappelijke inzichten. Alexithymie wordt gezien als een persoonlijk probleem dat verschilt van persoon tot persoon. Het bestaan van alexithymie kan gemeten worden door middel van een schaal, zoals de Toronto Alexithymia Scale (TAS). De TAS is een instrument met 20 items dat een van de meest gebruikte maten van alexithymie is.

• Wat is alexithymie of emotieblindheid?
• Definitie en betekenis
• Waar komt de term vandaan?
• Een nog weinig onderzocht fenomeen
• Hoe vaak komt het voor?
• Symptomen
• Ontwikkeling en beloop
• Vroege kindertijd
• Doelgericht
• Lichaam reageert wel
• Interpersoonlijke problemen
• Lichamelijke sensaties verkeerd interpreteren
• Associatie met andere problematiek
• Link met autisme
• Andere psychische problemen
• Chronische pijn
• Oorzaken van alexithymie
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van alexithymie

Wat is alexithymie of emotieblindheid?

Definitie en betekenis

Alexithymie of emotieblindheid is een persoonlijkheidstrek die wordt gekenmerkt door moeilijkheden in het beschrijven en onderscheiden van gevoelens, een beperkt fantasieleven en een denken dat voornamelijk gericht is op de buitenwereld en minder op de innerlijke beleving.

Waar komt de term vandaan?

De term alexithymie werd bedacht door Peter Sifneos, hoogleraar psychiatrie aan de Harvard Medical School, die het fenomeen in de jaren zeventig vaststelde bij epileptici die na een lobotomie emotioneel afgestompt leken. Emotieonderzoekers noemen dit fenomeen emotioneel analfabetisme of emotionele blindheid, want als zulke mensen over gevoelens praten, klinkt het alsof blinde mensen beschrijven hoe mooi een sterrenhemel is. Emotioneel blinde mensen voelen meestal geen verdriet of vreugde en deze gelijkmoedigheid is voor de sociale omgeving erg moeilijk te verdragen.

Een nog weinig onderzocht fenomeen

Alexithymie is een fenomeen dat anno 2023 nog weinig is onderzocht in de psychologie. Er wordt vaak onderscheid gemaakt tussen verschillende graden van expressie, omdat er enerzijds alexithymische mensen zijn die er geen moeite mee hebben, anderzijds zijn er alexithymische mensen die zowel fysieke als psychologische pathologische symptomen vertonen. Het ene onderzoeksgebied houdt zich vooral bezig met representatieve studies naar de prevalentie van alexithymie in de populatie, terwijl andere meer gericht zijn op getroffenen die te maken hebben met problemen in verband met alexithymie, waarbij altijd eerst moet worden opgehelderd in hoeverre alexithymie lijden veroorzaakt bij deze mensen.

Hoe vaak komt het voor?

Alexithymie is geen ziekte of stoornis in de strikte zin van het woord, maar een persoonlijkheidskenmerk dat bij ongeveer tien procent van de bevolking wordt aangetroffen. De meeste (representatieve) populatieonderzoeken komen uit Scandinavië, waarin de TAS-20-vragenlijst wordt afgenomen als meetinstrument voor alexithymie. De resultaten laten zien dat meer mannen, maar ook meer mensen met een lage sociaaleconomische status, mensen met een lage opleiding en ouderen ermee behept zijn. In de klinische praktijk zijn er echter meer vrouwen dan mannen, vooral in verband met pijnstoornissen, terwijl er meer mannen worden aangetroffen bij sommige ziekten die vermoedelijk door alexithymie worden veroorzaakt, vooral verslavingen.

Symptomen

Symptomen en kenmerken van alexithymie zijn onder meer:

• moeilijkheden bij het identificeren van gevoelens en emoties
• problemen om onderscheid te maken tussen emoties en lichamelijke gewaarwordingen die verband houden met die emoties
• beperkt vermogen om gevoelens aan anderen over te brengen
• moeilijkheden bij het herkennen van en reageren op emoties bij anderen, waaronder de stemtoon en gezichtsuitdrukkingen
• een gebrek aan fantasie en verbeeldingskracht
• een logische en rigide denkstijl met een neiging tot zwart-wit denken die geen rekening houdt met emoties
• slechte copingvaardigheden als het gaat om het omgaan met stress
• zich minder altruïstisch gedragen dan anderen
• afstandelijk, star en humorloos overkomen
• ontevredenheid met het leven
• mnadruk op externe gebeurtenissen in plaats van interne emoties
• sterkere verbinding met lichamelijke sensaties dan emotionele toestanden
• relatieproblemen: uitdagingen bij het begrijpen van emotionele behoeften van anderen
• moeilijkheden in therapie: belemmering bij emotionele verkenning en groei tijdens therapie

Ontwikkeling en beloop

Vroege kindertijd

Als persoonlijkheidskenmerk verschijnt alexithymie meestal vroeg in de kindertijd, blijft het in de loop van de tijd stabiel en is het van invloed op het sociale gedrag, zoals de studie-, beroeps- en partnerkeuze. Gevoelens leren waarnemen en uiten is een langdurig sociaal geïnduceerd leerproces in de menselijke ontwikkeling, waarin veel mis kan gaan. Een persoon die last heeft van emotieblindheid, heeft als kind waarschijnlijk niet alle noodzakelijke ontwikkelingsstappen doorlopen, waardoor de meeste ongewenste ontwikkelingen terug te voeren zijn op de sociale interacties tussen het kind en zijn omgeving.

Doelgericht

Mensen met alexithymie denken zeer doelgericht, bijvoorbeeld als de potentiële partner of schoonvader veel geld heeft, is dit een argument om een ​​partnerschap aan te gaan. Als de vrouw eruitziet alsof ze geen problemen veroorzaakt, is dat ook een rationeel argument om een relatie aan te gaan. Zij nemen dus niet per se verkeerde beslissingen in het leven, maar ze maken ze anders.

Lichaam reageert wel

Mensen met alexithymie zijn niet volledig verdoofd. Integendeel, hun lichaam reageert op dezelfde manier in situaties die negatieve gevoelens bij anderen oproepen, maar ze zijn zich minder of niet bewust van de bijbehorende gevoelens. Zij hebben minder toegang tot hun gevoelens, maar in wezen hebben zij niet minder gevoelens dan anderen, doch hun gevoelens zijn eerder minder gedifferentieerd en zij kunnen ze niet zo goed van elkaar onderscheiden.

Interpersoonlijke problemen

Omdat ze niet alleen hun eigen gevoelens niet tot nauwelijks kunnen waarnemen en identificeren, maar ook die van andere mensen niet goed kunnen aflezen en voelen, kunnen zich in de interpersoonlijke sfeer ook problemen voordoen. Velen leren daarom snel om datgene te doen wat anderen in het dagelijks leven van hen verwachten. Als ze lachen, is dat vooral omdat ze weten dat de omstandigheden dat wel van hen zal vragen, maar het lachen komt niet van binnenuit. Mensen met alexithymie zijn in die zin meestal erg goede acteurs. Toch komen ze vaak wat stijfjes over en hun gezichtsuitdrukkingen en gebaren zijn veelal niet erg uitgesproken. Een naar buiten gerichte denkstijl is ook typerend voor alexithymie, dat wil zeggen dat zij meer gericht zijn op het feitelijke, terwijl de verbeelding en fantasie weinig betekenis heeft en vaak wordt gezien als een zinloos tijdverdrijf, zodat ze er een negatieve houding tegenover ontwikkelen en daarmee het fictieve maar ook het creatieve wordt afgewezen.

Lichamelijke sensaties verkeerd interpreteren

Omdat alexithymes hun lichamelijke reacties niet zo goed aan gevoelens kunnen toewijzen, maar ze wel kunnen voelen, interpreteren ze bijvoorbeeld hartkloppingen niet als een signaal van angst, maar als een symptoom van een hartaandoening. Mensen die lijden aan emotieblindheid maken veel meer fouten bij het vinden van de oorzaak van lichamelijke gewaarwordingen. Zo worden over het algemeen meer lichamelijke afwijkingen zoals pijn gerapporteerd, maar ook omdat negatieve gevoelens geïsoleerd worden ervaren en niet in verband kunnen worden gebracht met de onderliggende sociale stresssituatie. Zij hebben vaker last van lichamelijke klachten zonder organische oorzaak zoals het prikkelbare darmsyndroom of andere pijnklachten.

Associatie met andere problematiek

Link met autisme

Alexithymie heeft een sterke associatie met autismespectrumstoornis (ASS). Dit blijkt uit een onderzoek uit 2018 die aangeeft dat ongeveer de helft van de mensen met ASS waarschijnlijk alexithymie heeft. Het komt vooral voor bij mensen met complexe ASS.[1]

Ander onderzoek suggereert dat de sociale en emotionele moeilijkheden die mensen met ASS ervaren (empathische tekortkomingen, problemen met het herkennen van emoties), misschien niet zozeer een kenmerk zijn van autisme, maar eerder van gelijktijdig voorkomende alexithymie.[2]

Andere psychische problemen

Psychische problemen worden ook vaak geassocieerd met alexithymie. Mensen met alexithymie reguleren hun gevoelens eerder door alle emotionele impulsen te onderdrukken, wat sociale contacten bemoeilijkt en kan leiden tot negatieve (interpersoonlijke) ervaringen en dus tot nog meer onzekerheid. Het is bekend dat praten over gevoelens een belangrijke uitlaatklep is om op de lange termijn geestelijk gezond te blijven en mensen met alexithymie hebben deze optie niet of beheersen deze niet voldoende. In talloze onderzoeken hebben onderzoekers verbanden aangetoond tussen alexithymie en psychische problemen zoals eetstoornissen, middelenmisbruik, depressie en angststoornissen.

Hoewel emotieblindheid officieel geen ziekte is, kan het je leven behoorlijk bemoeilijken en de kwaliteit van leven aantasten. Alexithymie is een risicofactor wanneer er stressvolle levensgebeurtenissen zijn waarbij een adequate omgang met gevoelens noodzakelijk is. De betrokkene heeft in dat geval meer kans op het ontwikkelen van een depressie of een angststoornis.

Chronische pijn

Aalexithymie komt ook vaak voor bij mensen met niet-gediagnosticeerde chronische pijn.

Oorzaken van alexithymie

De oorzaken van alexithymie zijn anno 2023 nog niet duidelijk onderzocht. Het is mogelijk dat traumatische ervaringen tijdens de (vroege) kinderjaren kunnen leiden tot emotieblindheid. Het onvermogen om gevoelens waar te nemen kan echter ook het gevolg zijn van emotionele verwaarlozing in de vroege kinderjaren, aangezien kinderen van hun ouders leren hoe ze gevoelens kunnen waarnemen en uiten.

Het is mogelijk dat het deels genetisch bepaald is.

Alexithymie kan echter ook het gevolg zijn van hersenschade aan de insula, een gedeelte van de hersenen onder de laterale sulcus. Dit deel van de hersenen staat bekend om zijn rol in sociale vaardigheden, empathie en emoties, en sommige onderzoeken associëren schade aan de insula-laesies met apathie en angst.

Onderzoek en diagnose

Mensen met alexithymie belanden weinig in de spreekkamer bij de psychiater. Ze klagen namelijk niet over hun gevoelens of emoties. Vaker belanden ze op het spreekuur van de huisarts met onbegrepen lichamelijke klachten.

Alexithymia wordt gediagnosticeerd door een professional in de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Het wordt niet officieel erkend door de vijfde editie van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). De hulpverlener zal vragen stellen en een diagnose stellen op basis van je antwoorden. Het bestaan van alexithymie kan gemeten worden door middel van de Toronto Alexithymia Scale (TAS). Dit is een instrument met 20 items dat een van de meest gebruikte maten van alexithymie is.

Een andere mogelijke test is een MRI die wordt uitgevoerd door een neuroloog. Dit levert beelden op van de insula in de hersenen. Het kan vaak even duren voordat de juiste diagnose is gesteld.

Behandeling van alexithymie

Aangezien alexithymie anno 2023 nog steeds weinig onderzocht is, zijn er niet veel bewezen behandelingsopties beschikbaar. Een op (sociale) vaardigheden gebaseerde interventie lijkt echter een effectieve methode om alexithymie te behandelen. Een mentaliseren bevorderende therapie (MBT) lijkt ook zijn vruchten af te werpen. Mentaliseren betekent dat je het gedrag van jezelf en anderen kan begrijpen en verklaren vanuit achterliggende gevoelens, gedachten en motivatie. Een op mentaliseren gebaseerde behandeling helpt patiënten hun eigen gedachten en gevoelens te scheiden van die om hen heen. Deze behandeling is relationeel en richt zich op het verkrijgen van een beter begrip en gebruik van mentaliserende vaardigheden.

Noten:

1. Poquérusse, J., Pastore, L., Dellantonio, S., & Esposito, G. (2018). Alexithymia and Autism Spectrum Disorder: A Complex Relationship. Frontiers in psychology, 9, 1196. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2018.01196
2. Shah, P., Hall, R., Catmur, C., & Bird, G. (2016). Alexithymia, not autism, is associated with impaired interoception. Cortex; a journal devoted to the study of the nervous system and behavior, 81, 215–220. https://doi.org/10.1016/j.cortex.2016.03.021

Lees verder

• Disruptieve stemmingsdisregulatiestoornis (DMDD): symptomen
• DSM-5: classificatie, criteria en indeling van de DSM-5
• Depressie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling
• Angststoornissen: soorten, symptomen, oorzaken & behandeling
• Angst: soorten angst en symptomen, klachten en oorzaken