Ziekteangststoornis: symptomen DSM-5, oorzaken & behandeling

Ziekteangststoornis (voorheen: hypochondrie en in het Engels illness anxiety disorder) duidt op een preoccupatie met het hebben of krijgen van een ernstige niet-gediagnosticeerde somatische aandoening. Lichamelijke klachten zijn niet aanwezig en als dit wel het geval is, dan slechts in lichte mate. Als er duidelijke lichamelijke klachten zijn, dan is er sprake van een somatische-symptoomstoornis. Mensen met een ziekteangststoornis zijn vooral bezorgd door het idee dat ze ziek zijn. In de DSM-5 valt deze stoornis onder de 'somatische-symptoomstoornis en verwante stoornissen'.

• Wat is een ziekteangststoornis?
• Symptomen van ziekteangststoornis
• Classificatiecriteria DSM-5
• Bijkomende kenmerken
• Vóórkomen
• Oorzaken en risicofactoren
• Comorbiditeit
• Behandeling van ziekteangststoornis
• Cognitieve gedragstherapie
• Medicatie
• Complicaties
• Prognose
• Preventie

Wat is een ziekteangststoornis?

Preoccupatie met het hebben of krijgen van een ernstige ziekte, wordt ziekteangststoornis en voorheen hypochondrie genoemd. Deze stoornis wordt gekenmerkt door de angst om te lijden aan een ernstige lichamelijke ziekte, terwijl lichamelijke klachten niet of slechts in geringe mate aanwezig zijn. Er wordt gevreesd voor ziekten met een ernstig beloop en zelfs overlijden, bijvoorbeeld kanker, een hartaanval of beroerte. Deze preoccupatie met ziekte is minstens zes maanden aanwezig, alhoewel de specifieke ziekte waarvoor gevreesd wordt, in die periode kan veranderen. Deze stoornis kan de kwaliteit van leven aanzienlijk verminderen. Patiënten met ziekteangststoornis zijn zich er meestal van bewust dat de omvang en aard van hun angsten niet overeenkomt met de werkelijkheid. Ze schamen zich er vaak voor en proberen hun angsten voor anderen geheim te houden. Veelvuldige doktersbezoeken, constante controles en geruststelling dat alles in orde is, zijn ook typerend.

Symptomen van ziekteangststoornis

Wat zijn de symptomen van een ziekteangststoornis en wat zijn de classificatiecriteria volgens DSM-5?

Classificatiecriteria DSM-5

De classificatiecriteria volgens DSM-5 zijn:

• A Preoccupatie met het hebben of krijgen van een ernstige ziekte.
• B Lichamelijke klachten zijn niet aanwezig, of, als dit wel het geval is, slechts in lichte mate. Als er een somatische aandoening aanwezig is of een hoog risico om een somatische aandoening te ontwikkelen (zoals wanneer een ziekte veel in de familie voorkomt), is de preoccupatie duidelijk excessief of disproportioneel.
• C Er is een hoge mate van angst over de gezondheid, en de betrokkene is snel verontrust over de eigen gezondheidstoestand.
• D De betrokkene vertoont excessief gezondheidsgerelateerd gedrag (controleert bijvoorbeeld herhaaldelijk zijn of haar lichaam op tekenen van ziekte) of maladaptieve vermijding (vermijdt bijvoorbeeld doktersafspraken en ziekenhuizen).
• E De preoccupatie met ziekte is minstens zes maanden aanwezig, maar de specifieke ziekte die wordt gevreesd, kan in die periode veranderen.
• F De ziektegerelateerde preoccupatie kan niet beter worden verklaard door een andere psychische stoornis, zoals een somatisch-symtoomstoornis, een paniekstoornis, een gegeneraliseerde-angststoornis, een morfodysfore stoornis, een obsessieve-compulsieve stoornis of een waanstoornis, somatische type.

Bijkomende kenmerken

De meerderheid van de mensen met een ziekteangststoornis maakt op grote schaal gebruikt van de somatische zorg, maar is hier vaak niet over tevreden. Er zijn ook mensen met deze stoornis die juist te angstig zijn en de somatische zorg vermijden. Ze maken over het algemeen meer gebruik van de somatische zorg vergeleken met de rest van de bevolking, maar juist minder van de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Het komt dikwijls voor dat ze meerdere artsen raadplegen voor hetzelfde vermeende lichamelijke probleem en krijgen herhaaldelijk te horen dat ze niets mankeren. Vaak hebben mensen met deze stoornis het idee dat ze niet serieus genomen worden door artsen.

Vóórkomen

Mannen en vrouwen worden ongeveer even zwaar getroffen. De ziekte kan op elke leeftijd beginnen en zal aanhouden tenzij een adequate behandeling wordt gegeven. Een laag opleidingsniveau, hoge leeftijd, ernstige expressie van de ziekte, langdurige ziekte en veelvuldig gebruik van het gezondheidssysteem worden in verband gebracht met de aandoening en het beloop.

Oorzaken en risicofactoren

De oorzaken van een ziekteangststoornis zijn anno 2024 nog niet goed onderzocht. Aangenomen wordt dat een genetische aanleg, het persoonlijkheidskenmerk 'neuroticisme', een onveilige hechting en alexithymie (een persoonlijkheidstrek waarbij mensen problemen hebben bij het herkennen en beschrijven van hun eigen emoties) een rol spelen. Daarnaast lijkt de opvoedingsstijl waarbij ouders goed letten op lichamelijke klachten bij zichzelf en hun kinderen, angstig en overbezorgd daarop reageren en ziek zijn belonen, bij te dragen aan de ontwikkeling. Ook ervaringen met ernstige ziekten of verwondingen en andere traumatische ervaringen in de kindertijd en puberteit zijn mogelijke oorzaken. Een ander centraal aspect lijkt de neiging te zijn om speciale aandacht te besteden aan lichamelijke gewaarwordingen, deze als intens, schadelijk en belastend te ervaren en ze als abnormaal te beschouwen.

Ingrijpende gebeurtenissen of een aanvankelijke ernstige bedreiging voor de gezondheid met uiteindelijk een goede afloop, kunnen precipiterende factoren zijn in het ontstaan van de stoornis. Een voorgeschiedenis van kindermishandeling of het hebben van een ernstige ziekte als kind, kunnen predisponerende factoren zijn.

Preoccupatie met het hebben of krijgen van een ernstige ziekte kan worden getriggerd door stress in het dagelijks leven en negatieve ervaringen met het gezondheidssysteem. Dit laatste is bijvoorbeeld het gevolg van een verkeerde diagnose of het niet herkennen van een ziekte bij de betrokkene, bij mensen uit hun directe omgeving of bij beroemdheden. Als dit ook ernstige gevolgen heeft of tot de dood leidt, neemt het wantrouwen en de angst toe.

Comorbiditeit

In verband met angst voor ziekte ervaren veel patiënten andere psychische stoornissen. Tot 40 procent wordt getroffen door depressie, die primaire maar ook als secundaire ziekte kan ontstaan. Tot 20 procent lijdt aan zogenaamde somatoforme stoornissen: lichamelijke klachten zonder organische oorzaak. Angststoornissen komen ook vaak voor.

Behandeling van ziekteangststoornis

Cognitieve gedragstherapie

Cognitieve gedragstherapie (CGT) is vaak de aangewezen behandeling. Het is een vorm van psychotherapie die je leert om anders tegen problematische situaties aan te kijken en er anders mee om te gaan. In het geval van een ziekteangststoornis zal onderzocht worden of je angsten rationeel zijn en word je geholpen om je irrationele gedachten te vervangen door gezonde gedachten en helpende gedachten. De behandeling zal de kwaliteit van leven verbeteren. Het belangrijkste punt moet echter vanaf het begin worden aangepakt: de motivatie voor therapie. De meeste patiënten die lijden aan een ziekteangststoornis, twijfelen er aanvankelijk aan of psychotherapie echt de voorkeursmethode is voor het probleem. Enerzijds lijden de patiënten onder hun angsten en schaamtegevoelens door veelvuldige doktersbezoeken, maar anderzijds halen ze ook voordelen uit de ziekte. Je krijgt veel aandacht en zorg, je staat centraal, hebt altijd een gespreksonderwerp en je hebt een excuus om vervelende verplichtingen te vermijden. Dat wordt ziektewinst genoemd.

Medicatie

Antidepressiva, zoals selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI's), kunnen helpen bij de behandeling van angststoornissen. Medicijnen om stemmingsstoornissen te behandelen, indien aanwezig, kunnen ook helpen.

Complicaties

Ziekteangststoornis kan worden geassocieerd met:

• Relatie- of gezinsproblemen omdat overmatig piekeren anderen kan frustreren.
• Werkgerelateerde prestatieproblemen of overmatig verzuim.
• Problemen met functioneren in het dagelijks leven.
• Financiële problemen door overmatige medische bezoeken en medische rekeningen.
• Een andere psychische stoornis hebben, zoals een somatisch-symptoomstoornis, andere angststoornissen, depressie of een persoonlijkheidsstoornis.

Prognose

Sommige patiënten reageren goed op medicatie, psychotherapie of een combinatie van beide. Als de medicamenteuze behandeling aanslaat bij een persoon die aan angst of depressie lijdt, kan de prognose redelijk goed zijn. In milde gevallen kunnen de symptomen van relatief korte duur zijn. Als de symptomen ernstig zijn en de persoon andere psychische stoornissen heeft, kan de persoon vatbaar zijn voor chronisch leed en langdurige problemen met functioneren.

Preventie

Er is anno 2024 weinig bekend over het voorkomen van ziekteangststoornis, maar deze suggesties kunnen mogelijke helpen:

• Schakel zo snel mogelijk professionele hulp in bij angstklachten, teneinde te voorkomen dat de symptomen erger worden en ze je kwaliteit van leven verminderen.
• Leer te herkennen wanneer je gestrest bent en hoe dit van invloed is op je lichaam beïnvloedt en leer ontspanningstechnieken aan.
• Houd je aan je behandelplan om terugval of verergering van de klachten te voorkomen.

Lees verder

• Depressie (DSM-5): symptomen, oorzaken en behandeling
• DSM-5: classificatie, criteria en indeling van de DSM-5