Paradoxale communicatie/paradoxaal gedrag: zender-ontvanger

Wat is paradoxale communicatie of paradoxaal gedrag? Mensen kunnen elkaar in onmogelijke en onoplosbare situaties brengen. De opdracht 'wees spontaan' is zo'n situatie, de opdracht is namelijk niet uitvoerbaar. Het is een paradoxale opdracht, net als de opdracht : 'Lees dit niet'. We kunnen deze paradoxale situatie overal aantreffen: in onze relaties, op het werk, in de hulpverlening, enz. Maar wat is nu eigenlijk een paradoxale boodschap, hoe kun je deze geven en wanneer is deze schadelijk.

• Wat is een paradoxale opdracht, boodschap of bericht?
• Onmogelijke opdracht
• Definitie
• Het verschil tussen een paradox en een tegenstrijdigheid
• Regels van de logica
• Hoe kan een paradoxaal bericht gegeven worden?
• Wanneer zijn paradoxale opdrachten schadelijk?
• Het komt overal voor
• Schadelijkheid
• Dubbele binding

Wat is een paradoxale opdracht, boodschap of bericht?

Onmogelijke opdracht

De opdracht 'wees spontaan' is een onmogelijke opdracht. Voer je de opdracht uit, dan ben je spontaan op commando en dat is allesbehalve spontaan. Voer je hem niet uit, dan handel je spontaan en geef je dus gehoor aan de opdracht en ben je niet spontaan... Dit wordt een paradoxale opdracht genoemd. Dat is een opdracht die je alleen kunt uitvoeren op voorwaarde dat je tegelijkertijd iets wel en iets niet doet. Dat is logisch tegenstrijdig en dus onuitvoerbaar.

Het verschil tussen een paradox en een tegenstrijdigheid

Bij paradoxale communicatie ontkent of verbiedt het ene deel van de boodschap wat het andere deel zegt of gebiedt. De boodschap is in zichzelf tegenstrijdig en het is niet duidelijk voor de ontvanger van de boodschap, waaruit men kan kiezen. Dit in tegenstelling tot tegenstrijdigheid, waarbij twee stellingen worden geponeerd die haaks op elkaar staan en elkaar uitsluiten. Bijvoorbeeld:

1. De mens is door God geschapen.
2. God bestaat niet.

Of, wat trivialer, iemand krijgt de volgende twee opdrachten:

1. Ga nu naar school.
2. Ga direct naar huis.

Bij een tegenstrijdigheid staan de twee boodschappen naast elkaar en bij een paradox liggen de twee boodschappen of berichten op elkaar en zegt het ene bericht iets over het andere bericht.

Regels van de logica

Bij een paradoxale boodschap - de redenering is juist maar de uitkomst niet - gaat de zender van de boodschap in tegen een van de regels van de logica, die als volgt luidt:

"Een uitspraak over een verzameling mag geen deel uitmaken van die verzameling." (Bertrand Russell - 1872-1970)

We geven een voorbeeld waarbij dat wel gebeurt, zogenaamde 'leugenaarsparadox'.

"Alle Kretenzers zijn leugenaars." - Epemenides van Kreta.

Deze uitspraak is onwaar wanneer hij de waarheid spreekt, en waar wanneer Epemenides van Kreta liegt. Bij deze uitspraak is er verwarring op niveau's. De uitspraak gaat over Kretenzers, doch de uitspraak wordt gedaan door iemand die deel uitmaakt van de verzameling. De uitspraak van Epemenides staat zowel binnen als buiten de verzameling waar een uitspraak over wordt gedaan. Het is een niveau-probleem: op meta-niveau wordt een constatering over iets gedaan dat ook betrekking heeft op zichzelf.[1] Het is een zogeheten 'zelfrefererende uitspraak'. De communicatiewetenschapper Paul Watzlawick (1921-2007) noemt dit 'een paradoxale definitie'.

Hoe kan een paradoxaal bericht gegeven worden?

Mensen brengen informatie over via woord en gebaar: woordtaal en lichaamstaal (of intonatie). Er zijn twee soorten informatie. Informatie over zaken en informatie over de relatie. Woordtaal kan dan strijdig zijn met woordtaal en woordtaal kan strijdig zijn met lichaamstaal. Een voorbeeld van dat laatste is een moeder die zegt dat zij van haar kind houdt, maar in haar houding laat zien dat ze een hekel heeft aan het kind.

Wanneer zijn paradoxale opdrachten schadelijk?

Het komt overal voor

Paradoxale communicatie kunnen we overal tegenkomen. In (intieme) relaties: "Ik wil dat je spontaan bent in bed". In ouder-kindrelaties: "Ik heb je onvoorwaardelijk lief", zegt de ouder nadat hij het kind een week straal heeft genegeerd omdat hij over de scheef was gegaan. Of in de gedwongen of vrijwillige hulpverlening. Zegt een cliënt tegen een maatschappelijk werker: "Ik ben echt gemotiveerd voor die training." Ondertussen zit hij er onderuitgezakt bij.

Een ander voorbeeld van paradoxale communicatie is het volgende. Stel je voor dat een manager tegen zijn werknemer zegt: "Je moet totale zelfstandigheid tonen in je werk, maar ik verwacht dat je altijd doet wat ik zeg." Deze boodschap is paradoxaal omdat de manager zowel zelfstandigheid als gehoorzaamheid lijkt te eisen, wat voor verwarring kan zorgen bij de werknemer. Het ene deel van de boodschap (zelfstandigheid tonen) lijkt in strijd te zijn met het andere deel (altijd gehoorzamen). Dit soort paradoxale communicatie kan leiden tot frustratie en onduidelijkheid op de werkvloer.

Schadelijkheid

Paradoxale berichten kunnen schadelijk zijn, maar het hoeft niet natuurlijk. Het leven is vol paradoxen en vaak kun je er prima mee leven. En als iemand voortdurend paradoxale boodschappen uitzendt, dan kun je die persoon er op aanspreken. Gaat die door, dan kun je een streep zetten onder het contact. Doch als je in een afhankelijkheidssituatie verkeert, dan wordt dat moeilijker, zo niet schier onmogelijk. Die ander kan je dan onder druk zetten en jij zit dan klem. Er worden twee schadelijkheidsvoorwaarden onderscheiden:

• een krachtige afhankelijkheidsrelatie: je bent zo sterk afhankelijk van die ander dat je de boodschap niet kunt negeren of naast je neer kunt leggen, bijvoorbeeld in een ouder-kind situatie;
• de onmogelijkheid als ontvanger om over het bericht te praten met de zender: met geen mogelijkheid is de zender aanspreekbaar over de kwaliteit van de communicatie.[2]

Dubbele binding

In relaties waar sprake is van beide schadelijkheidsvoorwaarden en langdurig paradoxale berichten worden uitgewisseld, ontstaat een zogenaamde dubbele binding. De opdracht 'wees spontaan' leidt tot gedrag wat spontaan lijkt, maar het niet is. Zo leidt een paradoxale manier van omgaan van een ouder met een kind - 'Ik hou van je' terwijl het kind genegeerd en op tijden uitgescholden wordt - tot gedrag waarbij het kind negeert dat de ouder hem negeert en hij probeert te 'overleven' door hetgeen gezegd wordt als waar aan te nemen en de ouder van daaruit - dus paradoxaal - tegemoet te treden. Het kind zit in feite gevangen: het krijgt van de persoon van wie hij afhankelijk is tegelijkertijd twee boodschappen die elkaar tegenspreken en waaraan je geen weerstand kan bieden zonder in conflict te geraken.

Het kind moet in zo'n geval of inzien en erkennen, dat zijn ouder niet de waarheid spreekt en hem afwijst. Of het moet zijn eigen gevoelens ontkennen en onderdrukken of verkeerd interpreteren ('ik zal het wel niet bij het rechte eind hebben') en zichzelf voorhouden, dat de ouder meent wat hij zegt en tegelijkertijd registreren dat daar een gevoel van afwijzing of schuldgevoelens bij hoort. De eerste optie is voor het kind dat in een afhankelijkheidssituatie verkeert, niet aan de orde. Het kind zal vanuit de tweede modus reageren en handelen. Er is in dat geval sprake van een paradoxale wisselwerking, er bestaat tussen de ouder en het kind een dubbele binding.

Deze dubbele binding is een ziekmakend proces. Er is in het door ons gegeven voorbeeld sprake van een destructief communicatiepatroon met negatieve implicaties voor de hechting en het basisvertrouwen van het kind. Ook tussen volwassenen onderling is het effect desastreus: de intieme relatie lijdt eronder. In paradoxale klemsituaties kunnen mensen psychische en/of lichamelijke klachten ontwikkelen.

Noten:

1. Henk Smeijsters: Muziektherapie als psychotherapie; Gorcum b.v., Konink. Van, januari 1991, p.110.
2. Arnold Bos: Communicatie in relaties - Over de systeem- en communicatietheorie; Lemma, Utrecht, 1986, p. 64.

Lees verder

• 4 aspecten of kenmerken boodschap (communicatie)
• Problematische communicatie tijdens een vergadering
• Reactance: weerstand tegen bedreiging van gedragsvrijheid
• Luistervaardigheden: actief luisteren en gevoelsreflectie
• Motiverende gespreksvoering / motivational interviewing (MI)