Reactance: weerstand tegen bedreiging van gedragsvrijheid

Reactance is de gedragsmatige respons van een persoon om een bedreigd gevoel van gedragsvrijheid te beschermen of te herwinnen. Het is een normaal menselijk verschijnsel die ieder mens zal vertonen als hij geconfronteerd wordt met een (onvrijwillige) inperking van zijn vrijheid. De mate waarin het zich voordoet hangt van een aantal factoren af, waaronder het belang die de persoon toekent aan de bedreigde vrijheid. In de gedwongen hulpverlening moeten we rekening houden met dit verschijnsel.

• Wat is de betekenis van 'reactance'?
• Experiment
• Bordje op het toilet
• Normale reactie
• Reactance
• Wanneer treedt reactance op?
• Drie niveaus
• Andere persoonsgebonden factoren
• Hoe reactance te herkennen?
• Vaak verkeerd begrepen
• Reactance herkennen
• Verschil tussen reactance en weerstand
• Hoe om te gaan met reactance?
• Motiveringstechnieken toepassen werkt niet
• Vuistregels
• Casus van reactance bij een cliënt van de reclassering

Wat is de betekenis van 'reactance'?

Reactance is een term uit de elektronica en fysica en het betekent een weerstand tegen verandering in de stroomsterkte in een circuit of een systeem. Het is een soort van inductieve of capacitieve reactie op een verandering van de stroomsterkte. Dit kan leiden tot een tegenstroom die de verandering tegengaat.

In de psychologie is reactance een begrip dat de menselijke neiging beschrijft om te reageren op een beperking of beknotting van vrijheid door het versterken van het verboden of beperkte gedrag. Dit is een defensief mechanisme dat kan worden geactiveerd wanneer iemand zich bedreigd voelt door de inperking of beperking van zijn of haar (keuze)vrijheid. De reactance kan leiden tot een toename van het ongewenste gedrag of een vermindering van het gewenste gedrag.

Experiment

Bordje op het toilet

In de jaren '70 van de vorige eeuw voerden de onderzoekers Pennebaker en Sanders een experiment uit. Zij hingen in verschillende openbare toiletten op scholen een bordje op met het verzoek niet op de muren te schrijven. Op één bordje stond geschreven: 'Schrijf onder geen enkele voorwaarde op de muur' ('Do not write on these walls under any circumstances'). Terwijl op het andere bordje het meer vriendelijke 'Gelieve niet op de muur te schrijven' ('‘Please don’t write on these walls') was te lezen. Een paar weken later bleek dat de muren in het openbare toilet waar het bordje 'Schrijf onder geen enkele voorwaarde op de muur' hing, het meeste graffiti bevatte.

Normale reactie

Het demonstreren van verzet tegen een inperking van de vrijheid – in dit geval het verbod op graffiti – is een normale menselijke reactie die universeel is. We kennen allemaal in meer of mindere mate deze neiging. 'Ik laat mij de wet niet voorschrijven! Hij gaat mij niet vertellen wat ik moet doen, dat weet ik zelf wel.'

Reactance

In het werken met mensen in een gedwongen, door een van buitenaf opgelegd kader – zoals het geval kan zijn bij de reclassering, jeugdzorg of in een residentiële instelling – is er aan de zijde van de cliënt feitelijk een bepaalde mate van vrijheidsverlies. Hoe cliënten deze inperking beleven is afhankelijk van de persoon en de situatie. Mensen die erg gesteld zijn op hun persoonlijke vrijheid en autonomie zullen daartegen meer in het geweer komen dan mensen aan de andere kan van het continuüm. Rooney noemt de reacties die mensen kunnen vertonen op deze inperking van hun vrijheid reactance. Reactance is een drijfveer voor een individu gedrag te vertonen dat hem expliciet is verboden. Het is een manier om zijn vrijheid te herwinnen en de oude situatie te herstellen. Reactance moet niet verward worden met weerstand tegen verandering van de situatie of van het eigen gedrag of leefstijl.[1]

Wanneer treedt reactance op?

Reactance is zoals gezegd een normale reactie op een situatie waarbij iemands vrijheid wordt ingeperkt of bedreigd. Het treedt op bij ieder mensenkind ongeacht leeftijd, afkomst, klasse, culturele achtergrond of ontwikkelingsniveau. De manier waarop het tot uiting komt en de mate waarin, kan uiteraard wel van persoon tot persoon verschillen en is wel afhankelijk van deze achtergronden.

Drie niveaus

Het beknotten van iemands gedrag kan op verschillende niveaus plaatsvinden. Het kan zich uitstrekken tot wat iemand doet of niet doet, wanneer hij het doet en hoe hij het doet. Op deze drie niveaus afzonderlijk kan iemands vrijheid beperkt, ingeperkt of bedreigd worden. Reactance treedt in deze gevallen van vrijheidsbeperking op, daar kun je als hulpverlener gif op innemen. Ook de kracht of de mate waarin de reactance zich voordoet is voorspelbaar en hangt samen met de volgende facoren:

• Als een persoon ervan uitging dat zijn vrijheid niet of nauwelijks ingeperkt zou worden. Een gedetineerde die ervan uitgaat dat hij – net als vroeger het geval was – na 2/3e deel van zijn gevangenisstraf te hebben uitgezeten vervroegd in vrijheid gesteld zou worden, vertoont veel reactance indien blijkt dat het is veranderd in voorwaardelijke invrijheidstelling (v.i.) en dat er vrijheidsbeperkend voorwaarden aan de v.i. verbonden kunnen worden. Bij vrijheidsbeperkende voorwaarden kunnen we denken aan een drugs- en alcoholverbod en locatieverboden en -geboden.

• Des te belangrijker de bedreigde vrijheid is voor de persoon, des te groter de reactance. Een persoon die het erg belangrijk vindt om te kunnen gaan en staan wanneer en waar hij maar wilt, voelt zich sterk aan banden gelegd als hij onderworpen wordt aan elektronisch toezicht en hij iedere dag na werktijd naar huis moet gaan.
• Indien vrijheden worden weggenomen die een rol spelen in het gedrag dat de persoon belangrijk vindt. Iemand wordt onder budgetbeheer geplaatst, terwijl hij het fijn vindt om bij tijd en wijle voor geld te pokeren met vrienden. Dat zit er nu niet meer in.[2]

Andere persoonsgebonden factoren

Daarnaast spelen nog andere persoonsgebonden factoren een rol bij de mate waarin reactance zich zal voordoen. Een persoon die erg op zijn vrijheid en autonomie is gesteld en zijn gevoel van eigenwaarde dar grotendeels van laat afhangen, zal heviger reageren op vrijheidsbeperkende maatregelen.

Hoe reactance te herkennen?

Vaak verkeerd begrepen

Hulpverleners die werken met mensen in een gedwongen kader interpreteren dikwijls gedrag en attitudes die voortkomen uit reactance onjuist. Zij labelen hun cliënt dan als 'therapie-resistent', agressief of ongemotiveerd (Rooney, 1992). Dit kan leiden tot een verkeerde benadering die de reactance eerder vergroot dan wegneemt. Bijvoorbeeld door de cliënt te confronteren met de consequenties van zijn gedrag – 'Als je niet meewerkt dan moet je terug naar de gevangenis' – in plaats van een empathische of empathisch-confronterende bejegening. De hulpverlener zou bij reactance juist gebruik moeten maken van de aangetoonde werkzame effecten van de werkrelatie. Daarvan is een empathische stijl veruit de belangrijkste. Onderzoek wijst uit dat de empathie van de hulpverlener van doorslaggevend belang is voor de effectiviteit van de interventie. Het blijkt dat de mate van empathie die hulpverleners aan de dag leggen in een behandeling, een niet te onderschatten effect heeft op de resultaten van de behandeling. Omgekeerd heeft confronterende hulpverlening een hoger uitvalcijfer en relatief slechtere resultaten. Uit onderzoek naar de behandeling van mensen met een alcoholafhankelijkheid, bleek dat de alcoholconsumptie van cliënten na één jaar behandeling hoger was naarmate de hulpverlener meer confrontatie had toegepast tijdens de behandeling.[3]

Reactance herkennen

Aan de volgende gedragingen kunnen we denken bij reactance:

• agressie en boosheid;
• een hulpeloze houding;
• strategische zelfpresentatie (de cliënt probeert zichzelf beter voor te doen dan hij is of hij probeert zijn situatie of persoonlijke omstandigheden rooskleuriger voor te stellen);
• een onverschillige houding;
• een overdreven meegaande houding;
• bedreiging;
• chantage;
• steeds proberen te onderhandelen over de verplichtingen;
• steeds proberen de verplichtingen te versoepelen;
• proberen de regie van het gesprek of het contact in handen te krijgen;
• schijnbare overgave;
• lijdelijk verzet;
• ontkennen of bagatelliseren van het probleem (dat wil zeggen de aanleiding voor de vrijheidsbeperkende maatregel);
• afspraken 'vergeten'.

Verschil tussen reactance en weerstand

Het verschil tussen reactance en weerstand is niet altijd duidelijk in te zien. Vaak blijk dat pas gaandeweg het contact. Als de interventies van de hulpverlener ten aanzien van reactance geen zoden aan de dijk zetten, dan is duidelijk dat we te maken hebben met dieperliggende weerstand die verder reikt dan een natuurlijk verzet tegen de vrijheidsbeperking.

Hoe om te gaan met reactance?

Motiveringstechnieken toepassen werkt niet

In geval van reactance is het niet de bedoeling motiveringstechnieken toe te gaan passen; dat zal niet werken. De hulpverlener zal bij reactance strategieën moeten toepassingen die de beleving van de cliënt wijzigen. Reactance heeft namelijk te maken met de beleving van onvrijwilligheid van het contact.

Vuistregels

Een aantal vuistregels om effectief om te gaan met reactance:

• beschouw de reactance als iets vanzelfsprekends.
• Een werkzaam aspect van de werkrelatie met de cliënt is empathie. Empathie is een voorwaarde voor effectieve begeleiding. Empathie is reflectief luisteren, waardoor de ervaringen, gevoelens en bedoelingen van de cliënt voor hem worden verhelderd doordat de hulpverlener in eigen woorden weergeeft (parafraseren) wat de cliënt zegt of doet.
• Wees als hulpverlener helder over je rol en je positie.
• Sluit aan bij de doelen van de cliënt en wat hij belangrijk vindt, maar houdt daarbij je eigen doel duidelijk voor ogen.
• Zet niet alleen de vrijheidsbeperkende maatregel op papier (contract), maar maak ook duidelijk hoe en op welke manier zijn vrijheden uitgebouwd kunnen worden (wees specifiek en concreet).
• Benadruk steeds de keuzemogelijkheden die de cliënt wel heeft, hoe klein deze ook mag zijn en laat de cliënt op zoek gaan naar handelingsalternatieven.
• Bekrachtig positief gedrag (bekrachtigen van gedrag werkt vele malen beter dan straffen, Klik hier voor meer informatie).[4]

Casus van reactance bij een cliënt van de reclassering

De cliënt heet Alex en staat onder toezicht van de reclassering vanwege een veroordeling voor drugsgerelateerde overtredingen. Alex heeft een geschiedenis van middelengebruik en is eerder in aanraking gekomen met justitie. Als onderdeel van zijn reclasseringstoezicht (zogeheten 'meldplciht') moet Alex zich houden aan bepaalde bijzondere voorwaarden, zoals regelmatige drugstesten, het bijwonen van behandelsessies bij de verslavingszorg en het vermijden van bepaalde mensen of plaatsen die verband houden met drugsgebruik.

Aanvankelijk stelt Alex zich responsief op en toont hij zich gemotiveerd om zijn leven over een andere boeg te gooien en te voldoen aan de voorwaarden die door de rechter zijn opgelegd bij vonnis. Hij erkent dat hij een probleem heeft en is bereid om hulp te accepteren teneind eeen maatschappelijk aanvaardbaar bestaan op te bouwen. Na verloop van tijd begint Alex zich echter steeds meer beperkt en beknot te voelen door de strenge voorwaarden die aan hem zijn opgelegd. Hij begint er steeds meer van te balen.

Op een gegeven moment krijgt Alex het gevoel dat zijn gedragsvrijheid wordt bedreigd. Hij begint te geloven dat de reclassering en het rechtssysteem hem als een 'crimineel' blijven behandelen, zelfs nadat hij zich heeft ingezet om zijn gedrag te veranderen. Hij voelt zich gefrustreerd en boos over de veronderstelde beperkingen op zijn vrijheid en begint de opgelegde bijzondere voorwaarden steeds meer als onrechtvaardig te ervaren.

Als reactie op deze gevoelens van reactance begint Alex zijn gedrag te verzetten. Hij begint de drugstesten te saboteren door drugs te gebruiken en probeert manieren te vinden om zijn counseling sessies te vermijden. Hij zoekt ook actief de mensen en plaatsen op die hij zou moeten vermijden. Hij voelt een sterke drang om zijn vrijheid en autonomie terug te winnen en probeert op deze manier een gevoel van controle over zijn leven te behouden.

De reclasseringsmedewerkers merken de gedragsverandering bij Alex op en gaan het gesprek met hem aan. Ze proberen zijn gevoelens van reactance te begrijpen en met hem samen te werken om manieren te vinden om zijn gedragsvrijheid te vergroten binnen de grenzen van de reclasseringsvoorwaarden. Ze proberen zijn motivatie voor verandering opnieuw aan te wakkeren door hem te laten zien dat ze hem willen helpen en ondersteunen bij zijn herstel.

Het is belangrijk dat de reclasseringsmedewerkers een balans vinden tussen het handhaven van de vereiste voorwaarden en het bieden van ruimte voor autonomie en eigen besluitvorming. Door empathie te tonen, open te staan voor de perspectieven van Alex en samen te werken aan haalbare doelen, kunnen ze mogelijk de reactance verminderen en Alex helpen om gemotiveerd te blijven om positieve veranderingen in zijn leven aan te brengen.

Noten:

1. Anneke Menger en Lous Krechtig: Het delict als maatstaf - Methodiek voor werken in gedwongen kader; PlantijnCasparie, Ijsselstein, 2004, p. 139.
2. Ibid, p. 140.
3. William R. Miller & Stephan Rollnick: Motiverende gespreksvoering - Een methode om mensen voor te bereiden op verandering; Ekklesia, 5e druk 2008, p. 23.
4. Ibid, p. 144-151.

Lees verder

• Motivational interviewing: effect motiverende hulpverlening
• Motiverende gespreksvoering / motivational interviewing (MI)
• Motiverende gespreksvoering: motiverende gesprekstechnieken
• Rationeel Emotieve Therapie (RET): 5 G's en ABC-schema RET
• Soorten motivatie: intrinsieke en extrinsieke motivatie