Wie zijn de Ioudaioi in Johannes: Joden of Judeeërs?

Het Nieuwe Testament in het algemeen en het Johannesevangelie in het bijzonder, worden er soms van beschuldigd anti-Joodse sentimenten aan te wakkeren. Het waren immers 'de Joden' die tegen Jezus optraden (Johannes 5:16) en probeerden Jezus te doden, enz. Komt het evangelie van Johannes met een algehele veroordeling van de Joden? In dit artikel wordt nader uiteengezet welke betekenis de term Ἰουδαῖοι (ioudaioi - vaak vertaald met 'Joden') nog meer heeft.

Wie zijn de Ioudaioi in Johannes: Joden of Judeeërs?

• 'De Joden' in het evangelie volgens Johannes
• Drie mogelijke betekenissen voor Ioudaioi
• De betekenis van Ioudaioi in het evangelie volgens Johannes
• Moderne theologen
• Anti-Joodse vooringenomenheid aan de kant van de vertalers en hun lezers
• 'Judeeër' tegenover 'Galileeër'
• Conclusie

'De Joden' in het evangelie volgens Johannes

Een opvallend kenmerk van het vierde evangelie is de herhaalde vermelding van 'de Joden', daar waar in de Griekse grondtekst hoi Ioudaioi staat. In de Nieuwe Bijbel Vertaling (NBV) zijn maar liefst 56 vindplaatsen van de term 'Joden' in 54 verzen in het betreffende evangelie. Joden worden er geportretteerd als felle tegenstanders van Jezus die uiteindelijk actief op zoek gaan naar manieren om hem uit de weg te ruimen. Het waren immers 'de Joden' die ]tegen Jezus optraden (Johannes 5:16) en hem probeerden te doden (Johannes 5:18), enz. Als gevolg daarvan hebben sommige theologen de beschuldiging geuit dat het evangelie volgens Johannes een sterk anti-judaïstische toonzetting heeft of zelfs antisemitisch is. Het evangelie volgens Johannes komt echter niet met een algehele veroordeling van Joden in de eerste eeuw. Als we alle passages waar gesproken wordt over Joden overzien, dan blijken dat er een aantal voluit positieve teksten over de Joden bij te staan. Jezus - zelf een Jood zoals is op te maken uit Johannes 4:9 - zegt klip en klaar dat 'de redding van de Joden komt' (Johannes 4:22). Bovendien kunnen een aantal passages onmogelijk verwijzen naar de gehele Joodse gemeenschap toentertijd. Van verschillende Joodse personen of groepen wordt bijvoorbeeld gezegd:

• "Maar niemand durfde openlijk over hem te spreken uit angst voor de Joden" (Johannes 7:13).
• "Dat zeiden de ouders omdat ze bang waren voor de Joden, omdat die toen al besloten hadden dat ze iedereen die Jezus als de Messias zou erkennen uit de synagoge zouden zetten" (Johannes 9:22).
• "Na deze gebeurtenissen vroeg Josef uit Arimatea – die uit vrees voor de Joden in het geheim een leerling van Jezus was – aan Pilatus of hij het lichaam van Jezus mocht meenemen" (Johanes 19:38).
• "Op de avond van die eerste dag van de week waren de leerlingen bij elkaar; ze hadden de deuren afgesloten, omdat ze bang waren voor de Joden" (Johannes 20:19).

Uit het voorgaande moge duidelijk zijn dat het Griekse woord Ioudaioi voor Johannes meer dan één betekenis moet hebben gehad. Hieronder zullen we de mogelijke betekenissen van Ioudaioi verhelderen.

Drie mogelijke betekenissen voor Ioudaioi

De geleerde Malcolm Lowe heeft een interessant wetenschappelijk artikel geschreven over het gebruik van het woord Ioudaioi in Johannes.[1] Hij verzamelde bewijzen van Joodse, christelijke en heidense bronnen om tot de slotsom te komen dat de primaire betekenis van de term Ioudaioi geografisch is. Voor de Joden in de diaspora gebruikt men wel de brede, religieuze betekenis van het woord, te weten 'Joden'. De term Ioudaioi drukt volgens zijn exegetische analyse in het Johannes-evangelie vaak 'Judeeërs' uit, in tegenstelling tot mensen die elders in het land wonen, zoals Galileeërs.

Lowe onderscheidt in zijn analyse drie van elkaar te onderscheiden betekenissen voor Ioudaioi (Hebreeuwse equivalent: Y'hudim):

1. Leden van de stam van Juda 'in tegenstelling tot leden van andere stammen van Israël;
2. Joden, in de betekenis van aanhangers van de Joodse religie, de religieuze betekenis;
3. Mensen die in Judea wonen of daar vandaan komen, dus Judeeërs in tegenstelling tot bijvoorbeeld Galileeërs.

Onder de derde betekenis kon in Jezus' dagen het volgende mee bedoeld worden:

• a. Judea in de strikte betekenis van het woord;
• b. het gebied van Pontius Pilatus, dat wil zeggen, Judea samen met Samaria en Idumea;
• c. het koninkrijk van Herodes de Grote en de laatste Hasmoneanen, oftewel bijna het gehele historische Land van Israël.

De betekenis van Ioudaioi in het evangelie volgens Johannes

Lowe is er van overtuigd dat in het evangelie volgens Johannes vooral Judeeërs in de strikte betekenis wordt bedoeld, te weten 3a. De betekenis van 'Judeeër' is geografisch en niet exclusief religieus, aangezien ook de Galileeërs tot datzelfde geloof behoorden. Toentertijd was het te doen gebruikelijk om voor Joden in de religieuze betekenis van het woord de term '(volk van) Israël' te gebruiken, zowel in de Bijbel als in de Misjna (zie bijvoorbeeld Romeinen 11:26a). Dus in de tijd van Jezus kon Ioudaioi verwijzen naar drie bovengenoemde betekenissen. Dit was afhankelijk van de context. Lowe bespreekt in zijn artikel voorbeelden van elke categorie, met inbegrip van excerpten van de Joodse historicus Flavius Josephus (37 - ±100), waarin soms meer dan één betekenis wordt gebruikt binnen één enkele passage.

Moderne theologen

Nu beweren sommige moderne theologen dat Johannes zich afzet tegen de Joden, doordat hij het expliciet heeft over de 'Joodse feesten' - alsof hij zich hiermee afkeert tegen deze feesten. Hiermee proberen deze theologen 'de Joden' tegenover 'Jezus en de kerk' te plaatsen, ofwel er is sprake van 'gemeentetheologie'. Dergelijke conclusies zijn geheel ongegrond, aangezien Johannes grote waarde toekend aan de Oudtestamentische feesten door te demonstreren hoe de rijke symboliek van deze feesten zijn vervulling vindt in Jezus de Messias. Johannes schreef bovendien zijn evangelie vanuit de context van het Jodendom en niet vanuit een christendom los van het Jodendom. De evangeliën van Matteüs, Lucas en Johannes zijn reeds geschreven in het jaar 30 na Christus en niet pas vele jaren later, zoals de Nieuwtestamentische Wetenschap ten onrechte beweert.[2]

Ter verdere verdediging van zijn stelling zegt Lowe dat de referenties tot de feesten van de Ioudaioi in Johannes steeds plaatsvinden in de context van een pelgrimage naar Jeruzalem; het betreffen feesten waar de Joden volgens voorschrift naar Jeruzalem te Judea moeten afreizen, de pelgrimsfeesten. Er staat dan zoiets als: "Nabij is het paasfeest der Judeeërs en Jezus klimt op naar Jeruzalem" (Johannes 2:13, vgl. 5:1 6:4; 7:2; 11:55). Door een opmerking als 'het paasfeest der Judeeërs' zegt Johannes dat het feest gevierd moet worden in de tempel in Jeruzalem, te Judea. Hij duidt daarmee aan het een pelgrimsfeest betreft. Als uit de context duidelijk is dat Jezus al in Jeruzalem is, worden de feesten bij hun naam genoemd en blijft de toevoeging 'der Judeeërs' achterwege.

Anti-Joodse vooringenomenheid aan de kant van de vertalers en hun lezers

Heden ten dage heeft het woord Ioudaioi alleen de tweede, religieuze betekenis. Maar in de tijd van Jezus waren alle drie betekenissen mogelijk. De theoloog en Messiaanse Jood David H. Stern zegt hierover:

This is not a new discovery, and I dare suggest (but do not assert) that only implicit antisemitic bias on the part of translators and their intended audiences can account for the continued and unrelieved use of te word 'Jews' to translate 'Ioudaioi' in most English translations until this day.[3]

Dit geldt ook voor de Nederlandse situatie. Alleen de Naardense Bijbel heeft Ioudaioi terecht vertaald met Judeeërs. In alle evangeliën en in het Bijbelboek Handelingen 1-8 wordt in bijna alle gevallen met Ioudaioi Judeeërs bedoeld en niet Joden. (In Handelingen 9 en verder betekent Ioudaioi in veel gevallen Joden, aangezien de context niet langer het Land van Israël is maar de diaspora. In de diaspora wordt het woord Ioudaioi aangewend om Joden te onderscheiden van niet-Joden - de Goyim.)

In latere tijden bleef alleen de religieuze betekenis van Ioudaioi over. De theoloog B.J.E. van Noort schrijft te dienaangaande:

De Nieuwtestamentische Wetenschap heeft het Johannesevangelie tot een antisemitisch boek gemaakt. Het heeft al vele eeuwen bepaald dat dit evangelie geschreven zou zijn in ca. 95 n.Chr. Wat betekent dat? Wel in die tijd, lang na de verwoesting van de tempel, was de smalle betekenis (Judeeër) verdwenen; de tegenstelling tussen Judeeërs en Galileeërs uit de tijd van de tweede tempel was weg. Alleen de brede betekenis existeerde nog: Jood was iemand van het volk van de Joden en behorend tot de Joodse religie. Zo hebben de kerkvaders het Johannesevangelie gelezen zonder zich te bekommeren om het antisemitisme dat zij daarmee verspreidden. Ja, zij hebben dat zelfs actief voedsel gegeven, wat grote verschrikkingen tot gevolg heeft gehad voor het Joodse volk in de Middeleeuwen.[4]

'Judeeër' tegenover 'Galileeër'

In Johannesevangelie staat 'Judeeër' tegenover 'Galileeër'. 'De Judeeërs' verwijst dan vooral - maar niet uitsluitend - naar 'die van Judea, Jeruzalem en omstreken'. In een aantal verzen worden de Judeese autoriteiten te Jeruzalem bedoeld die het niet bepaald met Jezus op hadden (Johannes 1:19; 18:14, 36, 38; 19:7, 12, 14, 31).[5] Hier te lande kunnen we het vergelijken met iemand die spreekt over 'Den Haag', waarmee niet de inwoners van de residentiestad worden bedoeld, maar de politieke kopstukken op het Binnenhof die deel uitmaken van de regering.

David H. Stern merkt hierover op:

Judean Jews were characterized as being more committed than other Jews to the forms of Judaism taught by the two parties headquartered in Yerushalayim, the P'rushim [Farizeeërs] and the Tz'dukim [Sadduceeën], who included most of the cohanim [priesters]. It was these Judean Jews (and, it should be emphasized, even of them only a subgroup, not every single one) who spearheaded the opposition to Yeshua [Jezus], as reported by Yochanan [Johannes], Thus Lowe's sense (3)(a) is most common when Jews are the speakers.[6]

Conclusie

We hebben gezien dat het vierde evangelie meestal spreekt van Ioudaioi in verwijzing naar Judeeërs of hun leiders. Historische gegevens wijzen erop dat de de term Ioudaioi in de eerste eeuw vooral regionale-geografische connotaties had. Het evangelie is in geen geval een aanklacht tegen alle (eerste-eeuwse) Joden of hun gewoonten. Een juist begrip van de term Ioudaioi voorkomt een onjuiste vertaling. Een onterechte late datering van het Johannesevangelie, maar mogelijk ook sluimerende anti-Joodse vooroordelen aan de kant van de vertalers en hun beoogde publiek, liggen ten grondslag aan de (voortzetting van de) onjuiste vertaling van de term 'Ioudaioi' in de meeste Nederlandse vertalingen tot op de dag van vandaag, met inbegrip van de NBV. Wie de schoen past, trekke hem aan. Kritisch zelfonderzoek in het licht van de Bijbel en door de verlichting van de Heilige Geest is hierbij belangrijk. De Naardense Bijbelvertaling van predikant Pieter Oussoren is een voor de Nederlands situatie 'verlichte' uitzondering. Deze raad ik dan ook van harte aan. En voor degenen die het Engels machtig zijn, is het Jewish New Testament van David H. Stern een absolute aanrader.

Noten:

1. Malcolm Lowe: Who Were the IOUDAIOI? Novum Testamentum 18 (1976), no. 2, 101-130.
2. B.J.E. van Noort: De vastheid van het gesproken Woord; Teologia, Dordrecht 2004.
3. David H. Stern: Jewish New Testament Commentary; Jewish New Testament Publications, Clarksville, Maryland, USA, 1992, p.159.
4. B.J.E. van Noort: Hoe antisemitisch is het Johannesevangelie?, http://www.teologia.nl/artikelen/johannes_antisemitisch.html (voor de laatste keer geraadpleegd op 25 april 2011).
5. Von Wahlde stelt dat wanneer de term wordt gebruikt in de karakteristiek johanneïsche manier - wanneer het gaat om mensen die vijandig staan tegenover Jezus - het niet verwijst naar de Joden in het algemeen maar naar bepaalde Joodse autoriteiten. Urban C. Von Wahlde: The Johannine ‘Jews’ - A Critical Survey, New Testament Studies (1982), 28: 33-60.
6. David Stern (1992), p.159.

Lees verder

• Johannes 8:44: zijn Joden kinderen van de duivel?
• Theologische, historische e.a. Joodse bezwaren tegen Jezus
• Antisemitisme Nieuwe Testament: Johannes e.a. anti-Joods?
• Twaalf Joden vinden de Messias: Ben Hoekendijk
• Acrostichon in de bijbel: in Psalm 119 en klaagliederen