Beschermheilige tegen onweer – Donatus van Münstereifel

De Rooms-Katholieke Kerk telt veel beschermheiligen. Gelovigen kunnen hen aanroepen ter bescherming tegen alle mogelijke soorten onheil. Donatus van Münstereifel is een van de vele patroonheiligen tegen onweer. Zijn gedenkdag is op 30 juni. Historisch gezien is er weinig van hem bekend, maar de legenden over hem zijn talrijk. Hij leefde in de tweede eeuw en was legionair in het beruchte Romeinse Legio XII Fulminata (Bliksemlegioen). Uitgerekend het legioen met die naam bevrijdde zich dankzij onweer uit een bijna fatale belegering door Germanen. Wellicht is dat de belangrijkste reden waarom Donatus is uitgeroepen tot beschermheilige tegen noodweer. De relikwieën van Donatus van Münstereifel zijn bijgezet in de jezuïetenkerk in de gelijknamige Duitse stad (nabij Keulen). Deze schutspatroon wordt vooral vereerd in Luxemburg en Duitsland, waaronder de Eifel.

Inhoud

• Donatus van Münstereifel – heilige, martelaar en legioensoldaat
• Geboorte van Donatus
• Het wonder van Legio XII Fulminata (Bliksemlegioen)
• Zwaar onweer
• Regenwonder
• Dood van Donatus
• Relikwieën in Bad Münstereifel
• Blikseminslagen
• Plechtige intocht
• Aan Donatus gewijde kerken en kapellen
• Bedevaartplaatsen
• Attributen en iconografie

Donatus van Münstereifel – heilige, martelaar en legioensoldaat

Het levensverhaal van de heilige en legioensoldaat Donatus van Münstereifel (Rome ca. 140 – Rome ca. 180) is historisch gezien voor een groot deel in nevelen gehuld. Hij is wat men noemt een catacombenheilige, wat onder andere wil zeggen dat er in de kronieken weinig over hem geschreven is.

Germaanse belegering
Donatus zou als Romeinse legioencommandant samen met andere christelijke soldaten tot God gebeden hebben en zijn Legio XII Fulminata (Bliksemlegioen) aldus met behulp van vreselijke onweersbuien uit een bijna fatale Germaanse belegering hebben bevrijd. Hij stierf echter als martelaar. De overdracht van de relikwieën, in de 17de eeuw, ging eveneens gepaard met wonderbaarlijke gebeurtenissen die verband hielden met zwaar onweer.

Geboorte van Donatus

Volgens een legende leed de Romeinse veldheer Faustus aan een ernstige ziekte. Zijn vrouw Flaminia was wanhopig. Ze vreesde dat hij niet meer beter zou worden en riep uiteindelijk de hulp in van de heilige Gervasius in Milaan. Ze kreeg de belofte mee dat haar man zou genezen en dat ze samen een zoon zouden krijgen. En zo gebeurde het. Faustus genas en de tot het christendom bekeerde Flaminia beviel van een zoon, die ze Donatus noemde, wat 'geschenk', 'gift' of 'geschonkene' betekent. Aldus werd Donatus in het christelijk geloof opgevoed.

Het wonder van Legio XII Fulminata (Bliksemlegioen)

In de iconografie wordt Donatus vaak afgebeeld als legioensoldaat met een bliksemschicht in zijn hand (of in beide handen). Dit voert terug op het gegeven dat hij naar verluidt op 17-jarige leeftijd 'soldaat van Rome' werd in het Legio XII Fulminata, ook wel Fulminatrix genoemd. De benaming is afgeleid van het Latijnse woord fulmen, wat 'bliksem' betekent. De afbeelding van een bliksemschicht maakte bovendien deel uit van het legioenvaandel. Het vermaarde Legio XII Fulminata was een van de vele legioenen van het Romeinse Rijk. Het Bliksemlegioen werd in de eerste eeuw v.C. opgericht door Julius Caesar en zou de legendarische veldtochten in onder andere Afrika, Gallië en het Midden-Oosten tot aan het einde van de 5de eeuw voortzetten, in de periode dat het West-Romeinse Rijk definitief teloorging.

Zwaar onweer

Als jonge legionair/infanterist in het Legio XII Fulminata maakte Donatus snel promotie en werd naar verluidt uiteindelijk een van de commandanten. In de 2de eeuw, rond 166, werd het legioen ingezet nabij de Donau in de langslepende oorlog tegen de Marcomannen, een Germaanse stam. Tijdens een belegering door de Germanen kwam het legioen in een benarde positie terecht. De legionairs hadden honger en dorst, want de hittegolf wilde maar niet voorbijgaan. De omgeving was kurkdroog. Het watertekort was nijpend. Veel legionairs van het Legio XII Fulminata zouden christen zijn geweest. Onder leiding van Donatus bad de groep tot God en smeekte om regen. Niet lang daarna ontwikkelde zich hoog boven hen een enorme onweerswolk. Het onweer was zo heftig dat de bliksem onophoudelijk insloeg in het Germaanse belegeringskamp, dat op veel plaatsen vernietigd werd door blikseminslagen, enorme hagelstenen en felle windstoten. Veel Marcomannen raakten gewond of overleefden het niet. Wonderbaarlijk genoeg bleef het legioenkamp gespaard en kwam er aan einde aan de belegering.

Regenwonder

Romeinse kroniekschrijvers schreven het ‘wonder' toe aan het aanroepen van Romeinse goden, zoals Mercurius. Christelijke schrijvers, waaronder de kerkvader Tertullianus (ca. 160 – ca. 230), verwezen naar de vele gebeden van de christenen in dat legioen. Het voorval in het verslag tegen de Marcomannen werd het 'regenwonder' genoemd. De gebeurtenissen zijn voor een deel historisch onderbouwd en beschreven, onder andere door kroniekschrijver Cassius Dio (ca. 155 – na 229), tevens een Romeinse senator van Griekse afkomst.

Dood van Donatus

Uiteindelijk besloot Donatus na verschillende gebeurtenissen, zoals de goddelijke vernietiging van het Marcomannenkamp, om zijn leven aan God te wijden. Hoewel dat grotendeels in het verborgene moest gelet op de christenvervolgingen. Keizer Marcus Aurelius (121 – 180) wilde hem tot lijfwachtcommandant van de Praetoriaanse Garde benoemen, waar Donatus mee instemde.

Zwaard
Donatus weigerde echter om te trouwen met Alexandra, de nicht van de keizer, omdat hij de gelofte van kuisheid en zuiverheid had afgelegd. Hierdoor viel hij in ongenade en werd verraden door Alexandra, die allerlei verzinsels en complotten over hem verspreidde. Men beschuldigde Donatus als christen van verraad en afgoderij, waarna hij de marteldood stierf in het bijzijn van Alexandra. Zij was zeer verontwaardigd en beledigd door zijn afwijzing en stond aldus aan de basis van zijn marteldood. Donatus werd onthoofd met het zwaard.

Zuil van Marcus-Aurelius
Niettemin had het levensverhaal van Donatus grote indruk gemaakt in Rome, want in de beroemde Zuil van Marcus Aurelius, in Rome, is Donatus afgebeeld als commandant van de Praetoriaanse Garde, in combinatie met de veldslag tegen de Marcomannen en het 'regenwonder'. Zijn moeder liet hem begraven in de uitgestrekte catacomben van de Sant'Agnese (Agneskerk) in Rome. Bijna 1500 jaar later werd het graf met het opschrift ‘Sancti Donati Martyris’ ontdekt.

Relikwieën in Bad Münstereifel

In 1646 gaf paus Innocentius X (1574 – 1655) opdracht om de stoffelijke resten (relikwieën) van Donatus uit de catacomben te halen en naar de jezuïetenkerk Sint-Donatus in Münstereifel te verplaatsen. In die periode werden de graven van veel catacombenheiligen ontdekt en geopend. Men plaatste de relieken (vaak alleen een stukje bot) in reliekhouders en doneerde ze aan de talloze kloosters en kerken in heel Europa. De relikwieën van Donatus, een schenking van Innocentius X, werden in processie van Rome naar het Rijnland vervoerd.

Blikseminslagen

Op de ochtend van 30 juni 1652, toen de relikwieën van Euskirchen naar Bad Münstereifel werden gebracht, droeg jezuïet Heerde een mis op in de Sint-Martinuskerk in Euskirchen. Tijdens de gebeden onweerde het en sloeg de bliksem op het altaar, dat meteen in lichterlaaie stond. De priester liep ernstige brandwonden op. Volgens de legende riep hij onmiddellijk Donatus aan, ondanks de ondraaglijke pijn. Naar verluidt genas jezuïet Heerde op wonderbaarlijke wijze en kon hij de relikwieën nareizen naar Bad Münstereifel. Het was vooral dit vermeende wonder dat aan de basis stond van de grote verering van Donatus in de noordelijke streken, zoals in Duitsland, Luxemburg en Nederland.

Plechtige intocht

Tijdens de plechtige intocht van Donatus' relikwieën in Bad Münstereifel liep de processie aanvankelijk in de stromende regen. Naar verluidt sloeg het weer op wonderbaarlijke wijze om. Het werd plotseling een stralende zomerdag, de zon scheen, de wolken weken uiteen als de golven van de Bijbelse Rode Zee. Het contrast was zo opvallend dat men van een wonder sprak. Het was opnieuw een gebeurtenis die het geloof en de verering van Donatus als beschermheilige tegen onweer versterkte.

Aan Donatus gewijde kerken en kapellen

Met name in het Rijnland, maar ook in Nederland, België en Luxemburg zijn veel kerken en kapelletjes gewijd aan Donatus van Münstereifel. Enkele daarvan zijn:

• Jezuïetenkerk Sint-Donatus, Bad Münstereifel (Duitsland).
• Sint-Donatuskerk, Zadar (Kroatië).
• Kapel in Heist-op-den-Berg, Hallaar (België).
• Sint-Donatuskerk, Dongjum (Friesland).
• Kapel in Hushoven, Weert (Limburg).
• Sint-Donatuskerk, Bemmel (Veluwe).

Bedevaartplaatsen

Bedevaartplaatsen zijn vanzelfsprekend de jezuïetenkerk in Bad Münstereifel, waar de relikwieën van Donatus zich bevinden. Andere belangrijke plaatsen zijn onder andere:

• Sint-Martinuskerk in Euskichen (Duitsland).
• Paduakerk, Loosbroek (Noord-Brabant).
• Sint-Severinuskerk, Hapert (Noord-Brabant).
• Kerk van Sint-Antonius Abt en de Heilige Donatus, Reek (Noord-Brabant). De oudste Donatus-bedevaartplaats in Nederland.

Attributen en iconografie

30 juni is de feestdag ofwel gedenkdag van Donatus van Münstereifel, de dag dat de relikwieën in de jezuïetenkerk in Bad Münstereifel werden bijgezet. De meeste afbeeldingen en beelden portretteren Donatus als Romeins legioensoldaat, soms met (rosse) baard, maar altijd in Romeins legeruniform en met een bliksemschicht (of een bundel bliksemschichten) in één of beide handen. Daarnaast zijn de graanbundel, de wijnstok en een martelaarspalm veelgebruikte attributen.

Schuttersverenigingen
Blikseminslagen staan in de vereringstraditie ook in direct verband met verkeersongelukken (plotselinge dood). In veel plaatsen wordt Donatus van Münstereifel dan ook aangeroepen tijdens voertuigzegeningen, zoals in Helenaveen (Noord-Brabant). Daarnaast zijn veel Nederlandse en Belgische schuttersverenigingen naar hem vernoemd.

Lees verder

• Beschermheilige van armen en daklozen – Benedictus Labre
• Beschermheilige tegen doodsangst – Achatius van Ararat
• Beschermheilige tegen droogte en brand – Florianus van Lorch
• Als de bliksem je treft – feiten en fabels
• Wie is bang voor onweer?