De oorsprong van de symbolen van de vier evangelisten

De vier evangelisten, Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes worden in de christelijke traditie weergegeven door hun symbolen. Deze symbolen zijn levende wezens. Zo verwijst de mens/engel naar het evangelie volgens Matteüs, de leeuw naar Marcus, de os/rund/stier naar Lucas en tot slot de arend naar Johannes. Al vanaf het begin van het christendom worden deze symbolen gebruikt. De oorsprong van het gebruik van deze symbolen is te vinden in het Oude Testament, in het bijzonder in de visioenen die de profeten hebben ontvangen. De symbolen van de evangelisten vinden hun basis in teksten uit het Oude Testament. In een aantal visioenen van profeten komen vier dieren voor.

Vier dieren bij Daniël

Daniël leefde in Babel ten tijde van de Ballingschap. Daniël kreeg meerdere visioenen. In een daarvan komen vier dieren voor. Deze vier dieren komen niet helemaal overeen met de vier symbolen die later voor de evangelisten worden gebruikt.

De vier symbolen in Ezechiël

De profeet Ezechiël leefde in de zesde eeuw voor Christus. Hij gaf zijn boodschap door aan de ballingen te Babel. Zijn boodschap heeft de vorm van dramatische handelingen, godswoorden en visioenen. In het roepingsvisioen van Ezechiël komen vier dier voor.


Er zijn veel speculaties over de betekenis van de vier dieren die in het roepingsvisioen van Ezechiël verschijnen. In de de oud oosterse kunst met onder ander invloeden vanuit Egypte en Mesopotamië, zijn er afbeeldingen bekend van viervleugelige wezens met één of meerdere dierengezichten. Dit zijn de zogenaamde 'hemeldragers', wezens die de hemel dragen (Dijkstra, 1986). De stier vertegenwoordigt de aarde, de leeuw het vuur, de adelaar de lucht en de mens het water. Zij zijn de sterrenbeelden van de vier kardinale punten van de stier, de leeuw, de waterman en van de vierde, de adelaar (Ameisenowa, 1949). Een paar hoofdstukken verder in Ezechiël komen we weer vier dieren tegen.

De vier symbolen in Openbaringen

Op Patmos krijgt de apostel Johannes meerdere visioenen. In een van die gezichten ziet hij de troon van de allerhoogste, de troon van God. Rondom de troon ziet hij vier dieren.


Rondom de troon staan vier dieren. Deze vier dieren zijn de leeuw, rund, het gelaat van een mens en de arend. Ze zijn alle vier tekenen van de Dierenriem. Ze vormen het getal van de kosmos. In deze vier dieren zijn de vier dieren uit het visioen van Ezechiël te herkennen.

De vier symbolen in het Jodendom

Er is een gezegde van rabbi Berekhja en rabbid Bun dat zegt: 'de machtigste onder de vogels is de adelaar, de machtigste onder de tamme dieren is de stier, de machtigste van de wilde dieren is de leeuw, en de machtigste van allen is de mens. Een midrasch zegt: 'de mens is verheven onder de schepselen, de adelaar onder de vogels, de stier onder de tamme dieren, de leeuw onder de wilde dieren; allen hebben heerschappij ontvangen, en toch staan ze onder de zegekar van de Eeuwige' (Midrash Shemoth R.23) (Nieuwenhuis, 2004).

De vroege christelijke interpretatie

In de latere christelijke traditie hebben deze dieren een andere betekenis gekregen. Het zijn de symbolen van de vier evangelisten geworden. Het eerst treffen wij deze interpretatie aan bij Irenaeus van Lyon (circa 150 na Christus), zij het in iets andere vorm dan in de latere kerkelijke traditie (Matteüs - engel, Markus - arend, Lucas - rund en Johannes - leeuw). Later beschrijft ook Augustinus van Hippo de vier symbolen voor de vier evangelisten, maar weer met een iets ander volgorde (Matteüs - leeuw, Markus - engel, Lucas - rund en Johannes - arend). Bij Pseudo-Atahanasius en Sint Jerome vinden we de verdeling van de symbolen over de evangelisten zoals ze uiteindelijk in de christelijke traditie bekend zijn geworden (Matteüs - mens/engel, Markus - leeuw, Lucas - rund en Johannes - arend).

De betekenis van de vier symbolen voor de evangelisten

Miniaturen van de vier evangelisten van Grandes Heures of Anne of Brittany, Queen consort of France (1477–1514):

De evangelist Matteüs

Het eerste evangelie, dat van de schrijver Matteüs, begint met een geslachtsregister, de menselijke stamboom van Jezus Christus. Vanwege dit menselijke begin kreeg Matteüs het symbool mens.

De evangelist Marcus

Het tweede evangelie in de Bijbel is geschreven door Marcus. Aangezien Marcus aan het begin van zijn evangelie schrijft over Johannes de Doper en zijn verblijf in de woestijn en omdat hij ook vermeldt dat Jezus in de woestijn verbleef is aan Marcus de leeuw toegekend als symbool. In de tijd van Jezus waren er leeuwen in de woestijn. De leeuw staat ook symbool voor Jezus, die de leeuw uit de stam van Juda genoemd wordt (Openbaring 5:5).

De evangelist Lukas

Lukas heeft als symbool het rund gekregen, omdat hij vertelt over Zacharias die aan het begin van het derde evangelie een offer brengt in de tempel te Jeruzalem. Een rund was in de tijd van de Bijbel een kostbaar dier.

De evangelist Johannes

Het vierde en laatste evangelie wordt met een arend of adelaar uitgebeeld. Dit heeft te maken het de hoge filosofische vlucht die deze evangelist neemt om zijn boodschap door te geven. Vanaf een afstand (Johannes schrijft later dan de andere evangelisten) beschrijft hij met een scherpe blik over het leven en de boodschap van Jezus Christus.

Lees verder

• De vier evangelisten: Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes
• De symbolische betekenis van dieren in de Bijbel