Wat geloven christenen van de oosters orthodoxe kerken?

Naast de rooms-katholieke kerk en de protestantse kerken is er wereldwijd nog een groep kerken te onderscheiden, namelijk de oosters orthodoxe kerken. Deze kerken zijn vooral te vinden in Oost-Europese landen, zoals Roemenië, Bulgarije en Rusland, maar ook bijvoorbeeld in Griekenland. Centraal in het geloof van orthodoxe christenen staat de menswording van Jezus. Dat God mens werd in Christus komt volgens de oosters orthodoxe geloofsleer ten goede aan heel de mensheid. De oosters orthodoxe kerkdiensten zijn anders dan de diensten in de westerse kerken. Opvallend in oosters orthodoxe kerken zijn bijvoorbeeld de iconen, afbeeldingen van figuren uit de Bijbel en heiligen. Door de iconen te eren en te aanbidden komt men in contact met het goddelijke waar zij naar verwijzen. De oosters orthodoxe kerken zijn ontstaan in de elfde eeuw van onze jaartelling. In het jaar 1054 scheidde het oostelijke deel van de christelijke kerken zich definitief af van de westelijke kerk. Het westelijke deel werd de rooms katholieke kerk. Deze scheiding tussen de kerken vond plaats vanwege verschillen in geloofsopvattingen, mede beïnvloed door de toenmalige politieke verhoudingen. In het westelijke deel van de kerk zag de bisschop van Rome, de Paus, zich als leider van de wereldkerk, de opvolger van de apostel Petrus. De kerkleider van Constantinopel, de Patriarch, vond dat hij de leider van de kerk zou moeten zijn. In tegenstelling tot de rooms-katholieke kerk, die één wereldkerk is, zijn de verschillende oosters orthodoxe kerken zelfstandig. Meestal heeft elk land zijn eigen oosters orthodoxe kerk. Wereldwijd zijn er in 2017 ongeveer 300 miljoen orthodoxe christenen. In Nederland zijn er ruim 35 oosters orthodoxe parochies en kloosters. Naar schatting zouden er circa 140.000 oosters orthodoxe christenen in Nederland zijn (Hayali, 2017).

De oosters orthodoxe geloofsleer

In de oosters orthodoxe kerken ziet men het geloof als een directe voortzetting van de vroege Griekse kerk. Belangrijke onderdelen van de geloofsleer en de liturgie gaan terug op de vroege kerk. De overlevering, de paradosis, is van groot belang. Men beroept zich op de geschriften van de kerkvaders, zoals Athanasius (295-373), Gregorius van Nyssa (335-394) en de theoloog die bekend staat onder de naam Dionysius de Areopagiet. Verbondenheid met de oude traditie is voor de orthodoxe gelovigen van groot belang.

Het filioque en de scheiding tussen de oosterse en westerse kerken

Ernstige theologische moeilijkheden tussen oost en west werden veroorzaakt door het 'filioque'. Volgens sommige geleerden is het deze kwestie die de steeds groeiende kloof tussen de oosterse en westerse kerken definitief in een breuk heeft doen komen. Het filioque-geschil gaat over balans in de goddelijke drie-eenheid. In de orthodoxe leer gaat men ervan uit dat de Heilige Geest alleen van God de Vader uitgaat. In de westerse kerken gelooft men dat de Geest is uitgezonden door de Vader en de Zoon. Dit 'en de Zoon' is het filoque. Binnen de oosters orthodoxe theologie gaat men uit van één oorsprong van alles dat bestaat. Alleen de Vader is de bron en de meest verheven oorzaak van alle dingen. Ook de Zoon en de Heilige Geest zijn uit de Vader ontstaan, maar op verschillende wijzen. De Zoon is door de Vader verwekt en de Geest gaat uit van de Vader. Deze verschillende wijzen zijn belangrijk, omdat als deze er niet zouden zijn, men het idee zou kunnen opvatten dat de Vader twee zonen heeft.

De menswording van God in Christus

De menswording van de Zoon van God in Jezus is voor oosters orthodoxe gelovigen een belangrijk thema. In Jezus is God mens geworden. Het Woord, God, is vlees geworden (Johannes 1:14). Dit wordt ook wel de incarnatie genoemd. In Christus is God mens geworden, opdat de mens goddelijk zou worden. Er bestaat in de orthodoxe geloofsleer een sterke band tussen de menswording van God en de visie op het heil. Volgens de kerkvader Athanasius bestaat het heil daarin, dat de mens deel krijgt aan de goddelijke natuur. God zou niet alleen in Jezus het menselijke bestaan hebben aangenomen, maar de menselijke natuur in het algemeen.

Het Jezusgebed

In de orthodoxe traditie hecht men grote waarde aan het Jezusgebed. Dit gebed wordt herhaald gebeden. De woorden van dit gebed zijn: 'Heer Jezus Christus, Zoon van God, ontferm u over mij, zondaar'. Door dit gebed belijdt de gelovige Jezus als Heer en God en vraagt om God zorg en ontferming. Het herhaald bidden is een vorm van christelijke meditatie, waardoor de gedachte aan Jezus levendig wordt gehouden.

Kenmerken van een oosters orthodoxe kerkdienst

Vanaf het begin was het oosters orthodoxe christendom sterk gericht op de eredienst, met name op de viering van de eucharistie. De eredienst heeft een mystiek en eerbiedig karakter. Niet de dogmatiek of de studie van de Bijbel vormt de kern van het oosters orthodoxe geloof, maar de schoonheid van de liturgie in de kerkdiensten. Deze diensten verschillen met de katholieke en de protestantse kerkdiensten. In het algemeen valt het op dat er tijdens een kerkdienst in de oosters orthodoxe traditie de kerkgangers tijdens de gehele dienst blijven staan. Dit doen ze uit eerbied voor God. Ook komt het veelvuldig voor dat kerkgangers tijdens de kerkdienst in en uit lopen. Bijna de gehele liturgie wordt zingend voorgedragen en er wordt zonder muzikale begeleiding gezongen.

De hemel op aarde

Een belangrijk kenmerk van de oosters orthodoxe kerken is dat de hemelse werkelijkheid in de kerkdienst beleden wordt. In de uitvoer van heilige liturgie komt als het ware de hemel op aarde. De hemel daalt volgens de oosters orthodoxe leer tijdens de Heilige liturgie neer op aarde. In de rooms-katholieke en protestantse liturgie zijn het meer de gelovigen zich met hun hart oprichten naar de hemel, zoals bij het Sursum corda, het 'Verheft het hart' dat de priester in een rooms katholieke dienst uitspreekt bij het begin van de prefatie bij de Heilige Mis. In het klassieke avondmaalsformulier van de protestantse kerk worden de gelovigen ook opgeroepen hun harten naar de hemel te verheffen: 'Laten we niet bij het uiterlijk van brood en wijn blijven, maar onze harten omhoog in de hemel verheffen, waar Christus is' (Dienstboek - een proeve). In de oosters orthodoxe kerken is het dus de hemel, en daarin ook Christus, die naar beneden komt en tijdens de dienst de harten van de gelovigen raakt. Men gelooft dat Gods Koninkrijk werkelijk met en in de gelovigen aanwezig is.

Iconen

Bij de viering van de oosters orthodoxe eredienst voelen gelovigen zich verbonden met de gemeenschap van heiligen, beschermers en voorbeelden, die hen op iconen omringen. Deze iconen worden gebruikt in zowel het persoonlijk als het gemeenschappelijke gebed. Een icoon is een religieuze afbeelding. Op iconen worden verschillende religieuze voorstellingen weergegeven, naast afbeeldingen van Jezus en de apostelen, zijn er ook iconen voor Maria, de Moeder Gods, en van belangrijke heiligen. Een icoon is niet een gewoon schilderij van een heilige. In het schilderij wordt getracht het goddelijke licht van de afgebeelde persoon door te geven.

Verering van de iconen

Iconen worden vereerd. Door deze verering, aanbidt men Christus of God, naar wie de icoon verwijst. Iconen functioneren als een soort waarnemingsvensters, waardoor de gelovige een glimp van de goddelijke werkelijkheid kan ontvangen. Wanneer een orthodox gelovige een kerk betreedt, zal hij of zij eerst een kaarsje kopen, vervolgens naar een icoon gaan. Voor het icoon slaat hij het kruisteken, kust de icoon en belicht het met het kaarsje. Het belang van de verering van iconen werd op het concilie van Nicea in 778 bevestigd met de onderstaande woorden.

Iconoclastenstrijd

Voor orthodoxe gelovigen is het bidden tot iconen een weg tot God. Niet alle christenen denken en dachten daar ook zo over. Het bidden tot afbeelding kan ook gezien worden als een overtreding van het gebod om geen afbeelding van God te maken, daarvoor niet te buigen noch het te dienen, zoals in de tien geboden staat verwoord. In de achtste eeuw (715-843) is er een iconoclastenstrijd geweest, waarin het ging om de vraag of een icoon geen afgod is. Voorstanders, zoals Johannes Damascenus en Theodorus de Stoudiet, gaven aan dat het in orde was om Christus via een icoon te aanbidden. Door het geloof kan met door de icoon tot de goddelijke Christus bidden.

De sacramenten in de oosters orthodoxe kerken

De oosters orthodoxe kerk kent zeven sacramenten: de doop, de eucharistie, het vormsel, de zalving, het huwelijk, de priesterwijding en de biecht. De doop, het vormsel en de priesterwijding zijn sacramenten die slecht één keer aan een persoon worden voltrokken. De andere sacramenten kunnen in principe vaker bediend worden. Door de sacramenten wordt de genade van God doorgegeven. Volgens de orthodoxe leer is de mate van genade die geschonken wordt via het sacrament niet afhankelijk aan de mate van geloof van degene die het sacrament bediend krijgt.

Lees verder

• Wat geloven christenen van de Anglicaanse Kerk?