Rabia. Soefi, mystica en vrouw in de vroege Islam

Rabia al Basra leefde in de tweede eeuw van de Islam. Ze is geboren in de toen pas gestichte stad Basra. Basra was een centrum van cultuur, wetenschap en spiritualiteit. In Basra woonden vele soefi mystici en geleerden. Geëerd en gerespecteerd als soefi meester, is de vrouw Rabia in de soefi traditie binnen de Islam een van de oorspronkelijke oerbronnen van soefi onderricht. In deze eerste eeuwen van de Islam waren vrouwen gelijkwaardig aan mannen. Volgens haar biograaf, de soefi schrijver en mysticus, Attar, werd Rabia zeer geëerd door haar tijdgenoten. Rabia had zowel mannelijke als vrouwelijke volgelingen. Rabia was een zelfstandige vrouw in deze vroege wereld van de Islam. Rabia leefde als soefi asceet, in een volkomen verachting voor het wereldse, haar leven gewijd aan de Geliefde (Allah of God). Dit leven voor de Geliefde Ene kan als voorbeeld dienen voor het soefi pad. Haar wijsheid, helderheid en bezieling komen uit vele soefi teksten met anekdotes over haar leven naar voren.

Rabia. Een bijzonder leven, een bijzondere vrouw

Er is weinig bekend over het leven van Rabia al Adawiyya, ook bekend als Rabi'a al Quasiyya of Rabi'a al Basriyya en dat beetje zijn voornamelijk legenden, anekdotes en liederen die aan haar worden toegeschreven, hoewel ze zelf geen geschreven tekst heeft achtergelaten. In biografisch werk uit later eeuwen zijn deze anekdoten verzameld, met daarbij de nauwkeurige vermelding van de lijn van overlevering.

Mystica en soefi geboren tijdens de vroege periode van de Islam

Rabia is geboren in het jaar 95/714 of in het jaar 99/717-718 in de toen jonge stad Basra (in 636 gesticht door Omar, een metgezel van Mohammed), waar ze het grootste deel van haar leven doorbracht en in het jaar (185/801) stierf. Het soefisme was toen in Basra zeer levend. In haar tijd werd Rabi'a als gelijkwaardig aan mannen beschouwd, sterker nog, er was geen man die haar overtrof in wijsheid en inzicht. Volgens de Perzische soefi dichter en biograaf van Rabia, Fariduddin Attar, ging haar geboorte gepaard met wonderbaarlijke verschijnselen; haar vader kreeg de boodschap van God dat zijn dochter uitverkoren was. Ze was de vierde uit het gezin en daarom noemde haar vader haar Rabia, wat “de vierde” betekent. Ze werd echter al snel wees en iemand verkocht haar als slavin. Volgens een andere bron was ze een tijdlang fluitspeelster en prostituee, waarover ze berouw kreeg en waarop ze naar de woestijn ging om een ander koers te gaan varen.

Rabia krijgt erkenning en gaat haar eigen weg

Het verhaal gaat dat op een nacht toen Rabia nog slavin was, haar eigenaar wakker werd door een licht. Hij zag dat het licht van Rabia kwam, die aan het bidden was, boven haar hoofd straalde een helder licht. De man liet haar vrij en Rabia zocht haar toevlucht in de woestijn. Later ging ze weer terug naar Basra, waar volgelingen zich om haar heen begonnen te verzamelen. Geleidelijk aan verspreidde zich haar faam. Grote wijzen en politici kwamen naar haar hutje, waaronder Malik ibn Dinar, (de eerste volgeling van Mohammed die naar India ging om daar de Islam te prediken), Rabah al Qaysi, de rechtsgeleerde Sufyan ath Thawri en Shaqiq al Balkhi. Basra was toen een centrum van cultuur, wetenschap en spiritualiteit. Er was veel uitwisseling over de belangrijke zaken van het bestaan. Rabia speelde haar zeer gewaardeerde rol daarin.

Man en vrouw

Een bekende soefi preker in Basra: Hasan al-Basri (642-728) vertelde:
"Eens was ik een hele nacht en dag samen met Rabia en we spraken met zoveel vuur over de spirituele weg en over de mysteriën van de Waarheid dat we vergaten dat ik een man was en zij een vrouw.
Later toen we ons gesprek beëindigd hadden, voelde ik dat ik niets méér was dan een gewone man, maar zij daarentegen, een vrouw vol wijsheid en gloed."

God als de Geliefde Beminde van Rabia

De belangrijkste bijdrage van Rabia is haar introductie in de Islam van de vurige liefde (Mahabba) tot God. God is haar geliefde, alleen hem is ze toegewijd. Ze raakt in vuur en vlam, in extase voor God. Haar liefde voor God en haar volledige overgave aan hem overstijgen alles. Ze is volledig trouw aan haar Geliefde. Niets aards kan haar boeien. Menselijke liefde, van man tot vrouw, is de mindere liefde, ze heeft zich al aan God gegeven. Ze noemt hem haar Beminde. “Hij die waarlijk liefheeft zoekt de intimiteit.”

De liefde tot God is universeel

Ook in de Nederlandse literatuur kennen we een vergelijkbare liefde tot God, deze is terug te vinden in de minnedichten van de 13e eeuwse dichteres en mystica Hadewijch. Deze gepassioneerde vrouw schrijft over die Soete Minne tot God haar Geliefde. In het Hindoeïsme wordt dit bhakti yoga genoemd, de weg van de liefde en overgave aan God.

Rabia de vrije vrouw

Rabia was een eigenzinnige vrouw die zich niet in een keurslijf liet dwingen. Ze kon heel raak zijn in haar opmerkingen. Ze is nooit getrouwd, hoewel ze vele aanzoeken gekregen heeft en niet van de minsten.

De soefi Abd al Wahid ibn Zayd, beroemd om zijn ascese en heiligheid, vroeg om de hand van Rabia. Zij antwoordde:
Zinnelijke man, zoek een vrouw die net als jij zinnelijk is! Heb je ook maar één teken van begeerte bij mij gezien?

Rabia wijst het wereldse af

Rabia zou een steen als hoofdkussen gehad hebben. Haar vrienden maakten zich soms zorgen om haar welzijn, maar ze wilde daar niet van horen. Door haar armoedige jeugd waarin ze honger geleden heeft, was Rabia zwak van constitutie en vaak ziek. Ze wilde geen medische behandeling want ze dacht dat haar ziekte altijd een teken was dat ze afgedwaald was van al-Haqq, de ultieme waarheid of werkelijkheid. “Veracht de wereld”, leerde Rabia, “want het is zalig om erop neer te kijken.” Ze maakte het zich niet gemakkelijk. Ze was zeer consequent in haar afwijzen van alle aardse genot. Een nacht zonder slaap, biddend op haar platdak tot haar geliefde, dat was haar weg. “Hij die waarlijk liefheeft zoekt de intimiteit.” Honger lijden omdat ze alleen God iets wil vragen en niets wil vragen van de mensen.

Dag en nacht voor de beminde

De soefi schrijver Attar vermeldt in zijn biografie, dat Rabia dag en nacht bad, waarbij ze duizend raka'at maakte. Dit is het samenspel van houdingen en recitaties die de eenheid van het gebed vormen. Daarbij worden teksten naar eigen keuze uit de Koran gebruikt, beginnend met de Fatiha, de opening van de Koran. De combinatie van gebed en beweging werkt extra diep door.

Soefi en mystica in de wereld

Het ego was voor Rabia de bron van alle misleiding, ze was wars van egoverheerlijking, zowel bij zichzelf als bij anderen. Het wereldse was maar afleiding van het eeuwige, God.Op de wereldse vraag: "Wat is je beste prestatie?" antwoordde ze:

Al wat ik gedaan heb heeft geen waarde.
Ik hoop dat God mijn daden niet tegen me in rekening brengt.

Sufyan vroeg op een keer aan Rabi'a: Wat moet de dienaar doen die in de nabijheid van zijn Heer wil komen?
Rabia antwoordde: Hij moet niets bezitten in deze wereld of de andere, behalve Hem.

Wat is van waarde om over te spreken?

Hammad vertelt dat op een zekere dag, hij met een paar vrienden Rabi'a ging opzoeken waarbij een van hen over de wereld begon te praten. Rabi'a gaf daar commentaar op:
Wat voor zin hebben jouw woorden? Je kunt beter spreken over dat wat werkelijk bestaat en niet over zaken die niets zijn.

De donkere nacht van de ziel van Rabia

Soms was Rabia ver van God haar geliefde en dan was ze dodelijk bedroefd. Ze kon geen contact met hem krijgen. Het aardse was haar vreemd, de mensen ver. De verlatenheid uit haar jeugd, ze was al vroeg wees, heeft een schaduw geworpen over het eerste deel van haar leven. Ze heeft dit weten te overstijgen in haar toewijding aan het hogere. Het menselijke bestaan met zijn zwakke momenten was haar niet vreemd. Haar weg was een lange weg.

Wie van God houdt, huilt en klaagt totdat hij rust vindt in de Geliefde

Er wordt verteld dat Rabia bitter klaagde. Waarom huil je? – Vroeg men haar – Wat is je leed?
Ay! de ziekte waar ik aan lijd kan geen enkele geneesheer helen, er is geen menselijk geneesmiddel dat verlichting kan brengen. Het enige medicijn is het zien van God en mijn enige verlichting is de hoop hem te zien, verheerlijkt zij Hij in de Eeuwigheid.

Over verlangens van de wereld en het verlangen van God

Rabia had 7 dagen en 7 nachten gevast, zonder te eten of te slapen, verzonken in gebed. Een buurman die zag dat ze teveel verzwakte bracht haar te eten. Een kat benutte het feit dat ze even niet oplette en at alles op, zodat Rabia niets meer had. Toen besloot ze om haar vasten te doorbreken met water, en ging een kruik halen. Toen ze terugkwam was de lamp uitgegaan; en Rabia wilde in het donker drinken, maar de kruik viel doordat ze zo verzwakt was uit haar handen en brak in duizend stukken. Rabia brak uit in geweeklaag en zuchtte zo hartstochtelijk dat het leek alsof het huis in vuur en vlam stond. Ze zei:
O, mijn Heer, wat doe je me aan?

Toen hoorde Rabia een stem antwoorden:
Pas op! Als je wil, zal Ik je alle genot van de wereld geven, maar dan zal heel jouw gericht zijn op Mij uit je hart losgerukt raken, want het één zijn met Mij en de geneugten van deze wereld kunnen niet samen bestaan. Rabia, jij hebt een verlangen en Ik heb een verlangen, maar Mijn verlangen en jouw verlangen kunnen niet in hetzelfde hart samenleven.

Rabia reageerde:
Scheurt U mijn hart van de wereldse zaken af en neemt zo mijn aardse verlangens weg. Ik heb 30 jaar gebeden alsof het mijn laatste gebed was en heb me van alle schepselen verwijderd. Bij elk aanbreken van de dag zeg ik altijd weer: O Heer, laat me ingaan in mezelf, zodanig dat niets me meer van U afleidt.

Over het ontkennen van de vrouw in de latere Islam

In de eerste eeuwen van de Islam waren er veel meer vrouwen die een belangrijke rol speelden, deze zijn in de schaduw komen te staan van Rabia, maar vooral van de mannen.

Een latere biograaf al Jawzi (...-1200), die in zijn omvangrijke biografische werk: Sifat as-Sarwa 650 biografieën heeft verzameld, beschrijft daarin 240 biografieën van vrouwen. Hij geeft kritiek op zijn voorganger al Isfahani (...-1038) omdat deze de vrouwen (met uitzondering van Rabia) negeert in zijn biografische studie: Hilyat al-awliya. “Het niet noemen van aan God toegewijde vrouwen maakt dat mannen de vrouwen in het algemeen negeren.”

Rabia over mannen en de vrouw

Men vertelt dat enkele vrome mannen, die in hoog aanzien stonden om hun wijsheid en heiligheid, Rabia kwamen bezoeken. Ze vroegen haar: God heeft de hoofden van zijn vrienden gekroond en heeft hen rijkelijk overladen met de genade van zijn wonderen. Geen enkele vrouw is echter ooit tot deze rangen opgeklommen, hoe is het jou gelukt? Rabia antwoordde hen:
Het is waar wat jullie zeggen. Maar de trots, de leugen en de absurde pretentie van heiligheid hebben nooit hun oorsprong gevonden in een vrouw. Het was niet een vrouw die een andere vrouw op het slechte pad heeft gebracht.

De vrouw telt nog in de latere Islam

Een veel latere maar belangrijke autoriteit in de Islam, is al Munawi (1545-1621) die in zijn biografisch werk:Tabaqat een authentieke hommage brengt aan de 35 vrouwen wier leven hij beschrijft uit de mond van de belangrijkste meesters en wijzen van hun tijd. Als voorbeeld dient het verhaal over Fátima bint 'Abbas, shayka (leider) en rechtsgeleerde, een soefi die goed thuis was in de rechtswetenschap, maar vooral een levend voorbeeld van het feit dat in die tijd de vrouw nog niet helemaal uit het publieke domein was verdwenen en een centrale plaats innam; Fátima preekte elke vrijdag in de moskee, het hart van de gemeenschap.

Vierentachtig vrouwelijke soefi's in een teruggevonden overzicht

Aan deze opsomming moeten we nog een belangrijke vondst toevoegen. In 1992 dook in Saoedi Arabie tussen een collectie tractaten van as-Sulami (937-1021), een biografisch werk op dat sinds eeuwen verdwenen was en dat alleen bekend was vanwege de verwijzingen van latere schrijvers; het gaat om zijn “Overzicht van vrouwelijke godgewijde soefi's,“ waarin de auteur op nauwgezette wijze het leven beschrijft en de woorden verzamelt van 84 vrouwelijke soefi's. Het werk is vergezeld van een notitie van degene die de tekst kopieerde die bevestigt dat het werk voltooid werd op 17 juli 1081, slechts 60 jaar na de dood van Sulami. Nu kan met zekerheid de aanwezigheid in Basra van verschillende bewegingen van vrouwelijke asceten vastgesteld worden in de 8e en 9e eeuw, velen van hen vóór Rabia, die dus niet de enige en ook niet de eerste was.
(Bron: María Tabuyo Ortega).

Rabia was een spirituele soefi gids voor mannen en vrouwen

Behalve de vele mannelijke volgelingen die vooral genoemd worden in de geschriften en anekdotes over Rabia, worden twee vrouwelijke volgelingen met name genoemd: Abda bint Shuwal en Maryam van Basra. Deze vrouwen worden meestal ten tonele gebracht als de dienaressen van Rabia, maar ze zijn ook en vooral discipelen van haar en haar metgezellen.

Wie zal ons onze geliefde laten zien? Verzuchtte op een dag Rabia. Onze Geliefde is altijd met ons – antwoordde haar dienares, – maar de wereld verwijdert ons van Hem.

De verlichte vrouw en soefi

Uit de overleveringen komt een verlichte vrouw naar voren die diep gegaan is voordat ze zover was. Haar reacties zijn zo authentiek, helder en raak, dat er duidelijk sprake is van een grote aanwezigheid in het hier en nu. Door de vele eeuwen heen heeft ze haar invloed uitgeoefend, tot op de dag van vandaag. Op een dag vroeg men haar: Rabia, hou je van God? Ik hou werkelijk van hem
En satan, is hij uw vijand? Nee. Ik hou zoveel van mijn Heer, de Liefdevolle, dat de liefde voor Hem geen enkele plaats overlaat voor een gevoel van afschuw van de satan.

Rabia en de profeet

Er wordt gezegd dat Rabia op een dag in haar dromen de profeet zag. Deze vroeg haar: Rabia, hou je van mij?
Wie houdt er niet van jou – antwoordde ze –. maar de liefde tot God heeft zodanig bezit van me genomen dat er geen plek in mijn hart overblijft om iemand anders lief te hebben of te haten.

Het soefisme ouder dan de Islam

Deze laatste tekst illustreert het gegeven dat het soefisme ruimer en waarschijnlijk ouder is dan de Islam. De rijke soefitraditie bestaat in vele vormen, aangepast aan dat wat op de betreffende plaats en tijd passend is voor de mystieke overdracht. Een verlichte geest als Rabia was, liet zich niet vangen in menselijke kaders, ook niet die van een religie. Haar beleven van God, Allah, of welke naam of symbool men gebruiken wil voor het onnoembare, overstijgt elke aanduiding. Haar boodschap is zeker die van de vrijheid tot een individuele innerlijke beleving, de ervaring is het enige dat werkelijkheidswaarde heeft. Al het andere is slechts een afleiding en vaak zelfs van misleiding.

Lees verder

• De soefidichter Rumi en het innerlijke pad van het hart
• De wijsheid van Yunus Emre, Turkse soefi-dichter en mysticus
• Tara, de wijze boeddhistische godin die bevrijding brengt