Het Tweede Vaticaans Concilie

Tachtig jaar na het Eerste Vaticaans Concilie vond paus Johannes XXIII dat de veranderende wereld vroeg om heroriëntering van de Katholieke Kerk. De Kerk moest volgens de paus weer bij de tijd gebracht worden. Hij riep hiervoor het Tweede Vaticaans Concilie bij elkaar. Het Tweede Vaticaans Concilie zou besluiten nemen waardoor de Kerk een nieuw elan moest krijgen.

Eerste Vaticaans Concilie

Het Eerste Vaticaans Concilie werd gehouden van 1879 tot 1880. Op dit concilie probeerde de Kerk een antwoord te geven op de veranderende wereld. Nieuwe uitvindingen hadden gezorgd voor een Industriële Revolutie, koningen en keizers hadden hun macht zien afnemen ten behoeve van gekozen regeringen.

De nieuwe tijd

In tachtig jaar tijd, na afloop van het Eerste Vaticaans Concilie, bleek dat de wereld opnieuw sterk veranderd was. Nieuwe technieken hadden ongekende communicatiemiddelen mogelijk gemaakt zoals telefoon, radio en televisie. Nieuwe transportmiddelen hadden afstanden sneller overbrugbaar gemaakt. Grote wereldoorlogen hadden hun sporen nagelaten op alle continenten. Dictaturen waren omvergestoten, en de democratie had in veel landen een beslissende slag gemaakt. De wereld leek toe aan meer vrijheid, mensen leken toe aan meer vrijheid, meer mogelijkheden tot individuele ontplooiing.

Paus Johannes XXIII

De paus die begreep dat de veranderende wereld ook een veranderde Kerk nodig had, was paus Johannes XXIII. In 1959 riep hij op tot vernieuwing, tot het bij de tijd brengen van de Rooms Katholieke Kerk. Hiervoor riep hij op tot een Tweede Vaticaans Concilie. Tussen het moment van oproepen en het begin van zo'n concilie gaat, logisch, de nodige tijd voorbij. Een goede voorbereiding kost immers tijd, niet alleen organisatorisch, maar ook inhoudelijk.

Tweede Vaticaans Concilie

Op 11 oktober 1962 werd door paus Johannes XXIII het Tweede Vaticaans Concilie geopend. Dit concilie wordt ook wel kortweg met de Latijnse naam Vaticanum II aangeduid. Johannes XXIII vroeg tijdens de openingsplechtigheid, waar ruim 2500 bisschoppen uit de hele wereld bij aanwezig waren, om aggiornamento. Dit Italiaanse woord betekent modernisering, of beter: bij de tijd brengen. Paus Johannes XXIII meende dat de Kerk niet om modernisering heen kon, dat een frisse wind noodzakelijk was. Dat was ook de reden, waarom ook niet-katholieken als protestanten, orthodoxen en vertegenwoordigers van andere religies of ideologieën waren uitgenodigd om als waarnemer het concilie bij te wonen.

Doelen

De paus formuleerde in zijn openingstoespraak Gaudet Mater Ecclesia de belangrijkste doelen van het Tweede Vaticaans Concilie:

• Het verdedigen en versterken van de geloofswaarheid. Niet enkel om oude waarden te archiveren, maar ook om het geloof te verbreiden op een manier die bij de moderne tijd past.
• Het bestrijden van dwalingen. Niet door het streng te veroordelen, maar door gebruik te maken van het geneesmiddel der barmhartigheid
• Het bevorderen van de eenheid onder de christenen en alle andere mensen.

Nieuwe theologie

Na de Tweede Wereldoorlog was in Frankrijk binnen de katholieke theologie een nieuwe stroming ontstaan, de Nouvelle Théologie (Nieuwe Theologie). Belangrijk uitgangspunt van deze stroming was, dat de Kerk zich meer moest baseren op oorspronkelijke bronnen, de Bijbel, de leer van de apostelen en hun eerste opvolgers. Een hernieuwde belangstelling voor de geschriften van de kerkvaders was hiervan het gevolg. De vertegenwoordigers van de Nieuwe Theologie waren als adviseurs aanwezig, en hebben een grote invloed gehad op de uitkomsten van het Tweede Vaticaans Concilie.

Wisseling van paus

Paus Johannes XXIII, die het Tweede Vaticaans Concilie bijeen had geroepen, overleed in 1963. Uiteraard zorgde dit én de verkiezing van een nieuwe paus voor een vertraging van het concilie. Zijn opvolger, paus Paulus VI, zou het concilie in op 8 december 1965 weer afsluiten.

Uitkomsten

Er werden tijdens het concilie een aantal belangrijke besluiten genomen, zoals:

• Het werd toegestaan de liturgie ook in de volkstaal uit te spreken.
• Het Latijn werd als universele taal van de Kerk bevestigd.
• Het Gregoriaans werd bevestigd als muziek, passend bij de Romeinse liturgie.
• De positie van bisschoppen, maar ook van leken in de kerk, werd versterkt.
• Erkenning van principiële gewetens- en godsdienstvrijheid. Ofwel: respect voor andere godsdiensten en andere christelijke stromingen.
• Men sprak zich uit tégen de kernwapenwedloop, een actueel thema op het hoogtepunt van de Koude Oorlog.
• Protestanten en katholieken erkennen elkaars doop.

En hoe interpreteren we dat?

De grote moeilijkheid van belangrijke, kernachtige besluiten, is natuurlijk de vraag hoe je deze moet interpreteren en vertalen naar de praktijk. In de jaren na het concilie zijn de diverse decreten van het concilie nogal verschillend uitgelegd. Enerzijds werd het verstaan als een oproep te breken met het verleden, als een revolutie binnen de kerk. Anderzijds is juist opgeroepen het concilie te interpreteren als een evolutie. Met name paus Benedictus XVI, die paus werd in 2005, was aanvankelijk een aanhanger van de nieuwe theologie, en voorstander van een snellere verandering. Later heeft hij dit genuanceerd en aangegeven dat het concilie geïnterpreteerd moest worden volgens de hermeneutiek van de continuïteit.

Nederland

In sommige landen, met name in Nederland werd de discussie heftig gevoerd en dreigde de kerk in een soort tweespalt terecht te komen. In het Pastoraal Concilie, dat tussen 1968 en 1970 werd gehouden, werd gezocht naar de juiste interpretatie van het Vaticaans Concilie. Waar sommigen vonden dat de modernisering te ver was doorgeslagen, vonden anderen juist dat het nog lang niet ver genoeg ging. Pas na 1980 raakten de gemoederen weer wat bedaard.

Uitwerking

Nog altijd wordt aan een verdere uitwerking en toepassing van de conciliebesluiten gewerkt. Het blijkt lastig om de verworvenheden van het Tweede Vaticaans Concilie in een steeds sneller veranderende wereld, waarin mensen op een andere manier naar kerk, geloof en religie kijken, goed te blijven inpassen.

Lees verder

• Concilie van Trente
• Het Eerste Vaticaans Concilie
• De pausen van de Katholieke Kerk
• Het land van de paus, van Kerkelijke Staat tot Vaticaanstad
• Het Conclaaf: De verkiezing van een nieuwe paus