Het Conclaaf: De verkiezing van een nieuwe paus

De paus staat aan het hoofd van de rooms-katholieke kerk en zetelt in Vaticaanstad. Een paus wordt gekozen door een college van kardinalen tijdens een speciaal conclaaf. Een pausverkiezing wordt altijd gehouden achter gesloten deuren en is in principe dus strikt geheim. Hoe gaat zo'n verkiezing in zijn werk?

Voor het leven

Aan het hoofd van de Rooms-katholieke kerk staat de paus. Wie paus is geworden is dat meestal voor de rest van zijn leven, hoewel in verband met gezondheid en geestelijke bekwaamheid er in theorie van afgeweken kan worden. Overlijdt een paus, dan moet er een nieuwe gekozen worden. Zo'n pausverkiezing wordt meestal conclaaf genoemd. Paus Benedictus XVI is in ruim 700 jaar de eerste die zelf, op 11 feb. 2013 zijn aftreden op 28 feb. 2013 aankondigde. Hiermee werd de vraag rond de verkiezing van een nieuwe paus weer actueel.

Conclaaf

Het woord conclaaf is afgeleid van de Latijnse woorden cum clave, dat letterlijk betekent: met sleutel. Anders gezegd: een conclaaf is een geheim overleg, dat meestal achter gesloten deuren plaatsvindt. In geval van een pausverkiezing is het ook letterlijk met gesloten deuren, want de deuren gaan op slot.

Deelnemers

Aan de pausverkiezing doen maximaal 120 kardinalen mee, die niet ouder mogen zijn dan 80 jaar. Hoewel het theoretisch mogelijk is dat zij een niet-kardinaal kiezen, wordt de nieuwe paus meestal uit hun midden gekozen. De stemgerechtigde kardinalen moeten aanwezig zijn, tenzij ze ziek zijn of andere zwaarwegende redenen hebben. Die redenen worden beoordeeld door het College van Kardinalen, dus het is niet iets dat ze zelf kunnen beslissen. Een kardinaal die ziek is als het conclaaf begint, kan later alsnog worden toegelaten. De aanwezige kardinalen zijn ook verplicht te stemmen.

Sedisvacatio

De periode tussen het overlijden van een paus en de verkiezing van zijn opvolger wordt sedisvacatio (Latijn: Zetel die leeg is) genoemd. De leiding van de kerk ligt in deze periode in handen van het College van Kardinalen. Op grond van een document uit 1996 (opgesteld door Paus Johannes Paulus II) over de pausverkiezing is bepaald dat de nieuwe pausverkiezing vijftien dagen na het overlijden van een paus kan beginnen, uiterlijk de twintigste dag moet het begonnen zijn.

Sixtijnse Kapel

Het conclaaf wordt gehouden in de Sixtijnse Kapel, die vlakbij de Sint-Pieterkerk staat in Rome. Alle stemgerechtigde kardinalen verblijven hier samen met het nodige dienstpersoneel achter slot en grendel. Sinds 1996 verblijven de kardinalen voor de nacht in een speciaal gastenverblijf. Tijdens het vervoer van en naar dat gastenverblijf mogen de kardinalen niet benaderd worden. Trouwens, dat mag ook in de Sixtijnse Kapel zelf niet. Geen televisie of radio, géén internet en géén telefoonverbindingen. Mobieltjes mogen dus niet mee naar binnen. Eventuele verbindingen worden onklaar gemaakt. De kardinalen mogen geen enkel contact hebben met de buitenwereld. Dat is zo geregeld, omdat de buitenwereld geen enkele invloed op de pausverkiezing mag uitoefenen, op geen enkele manier.

Stemmingen

Allereerst wordt een Heilige Mis opgedragen, waarin de kardinalen bidden om een goede keuze te kunnen maken. Zolang er nog geen nieuwe paus is gekozen, volgen elke dag vier stemrondes, twee in de ochtend en twee in de middag. In zo'n stemronde krijgt een kardinaal een stembriefje waarop hij schrijft wie zijn kandidaat is. Dit briefje deponeert hij vervolgens in een grote miskelk die bij het altaar is opgesteld. Tussen alle stemrondes wordt gebeden. Duurt het langer om een goede kandidaat te kiezen, dan wordt ongeveer om de drie dagen een rust- en bezinningsdag ingelast. Op die dag is er dan geen stemronde.

Verkiezing

Een paus wordt gekozen met een tweederdemeerderheid van de stemmen. Als er 120 kardinalen aanwezig zijn en stemmen, moeten er dus 80 van hen dezelfde kandidaat steunen. Dat is een groot aantal, dus het komt maar zelden voor dat zo'n grote meerderheid zich al in de eerste stemrondes aftekent. Als er na 30 stemrondes nog steeds geen tweederdemeerderheid voor een bepaalde kandidaat is, dan kan de pauselijke kamerheer (camerlengo) ingrijpen. In overleg met de kardinalen kan dan besloten worden de tweederdemeerderheid te laten vallen, en een gewone meerderheid van stemmen te hanteren, dus de helft + 1. Dan moeten van de 120 kardinalen zich dus 61 voor een bepaalde kandidaat uitspreken.

Stemming mislukt

Aan het eind van de ochtend en middag worden de stembriefjes verbrand. Als een stemronde mislukt is, ofwel er was geen tweederdemeerderheid voor een van de kandidaten, dan levert het verbranden van de briefjes gewone, dus zwarte, rook op. De mensen op het plein buiten zien de zwarte rook opstijgen en weten dat er nog geen nieuwe paus is gekozen.

Aanvaarding

Als één van de kardinalen de vereiste meerderheid, dan vraagt de deken van het kardinalencollege, die het conclaaf voorzit, of de gekozene zijn verkiezing aanvaardt. Als de kandidaat antwoordt 'Accepto' (Latijn: ik aanvaard, ik accepteer) dan is hij paus. De nieuwe paus zegt vervolgens welke naam hij als paus wil dragen.

Stemming gelukt

De stemming is gelukt, er is een nieuwe paus die aan het College van Kardinalen in de Sixtijnse Kapel inmiddels zijn nieuwe naam bekend heeft gemaakt. De mensen buiten weten nog niets, maar deze worden op de hoogte gebracht door de stembriefjes te verbranden, samen met nat stro of chemicaliën. De rook die nu opstijgt uit de schoorsteen van de Sixtijnse Kapel is wit, hieraan zien de mensen die buiten op het plein wachten dat er een nieuwe paus is. Omdat het niet zo eenvoudig is te zien of rook wit of zwart is, worden voortaan tegelijk ook de klokken van de Sint Pieter geluid.

Habemus Papam

De voorzitter van het College van Kardinalen spreekt vervolgens de menigte op het plein toe met de woorden habemus papam. (Latijn: We hebben een paus). De hele formule in het latijn is nog wat langer. Vervolgens komt ook de nieuw gekozen paus naar voren en deze spreekt de zegen urbi et orbi (voor stad en land) uit. De laatste twee pausen (Johannes Paulus II en Benedictus XVI) hielden ook een korte toespraak.

Duur van de verkiezing

Een pausverkiezing kan snel gaan, maar kan ook erg lang duren. In de geschiedenis zijn voorbeelden van een pausverkiezing van enkele uren, of enkele jaren. De laatste pausen zijn in betrekkelijk korte tijd gekozen, steeds in enkele dagen. Hieronder zie je hoeveel dagen en stemrondes voor de laatste vier pausen nodig waren.

Lees verder

• De pausen van de Katholieke Kerk
• Het land van de paus, van Kerkelijke Staat tot Vaticaanstad