Narcistische persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5

De belangrijkste kenmerken en symptomen van een narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS) zijn een overdreven gevoel van eigenwaarde en gevoel van grandiositeit, de sterke behoefte aan bewondering en een gebrek aan inlevingsvermogen. Het gaat om een pervasief of diepgaand patroon, dat begint op jongvolwassen leeftijd. De kenmerken zijn in een scala van situaties en contexten aanwezig. Er zijn in de DSM-5 negen kenmerken geformuleerd en om aan de diagnose narcistische persoonlijkheidsstoornis te voldoen, moeten er ten minste vijf aanwezig zijn. Het belangrijkste type behandeling voor een narcistische persoonlijkheidsstoornis is psychotherapie. Er zijn geen medicijnen om deze stoornis te behandelen, maar antidepressiva of angstremmers kunnen worden voorgeschreven aan iemand die de diagnose NPS heeft en die ook depressies of angsten heeft. De effectiviteit van de behandeling hangt sterk af van de motivatie van de persoon en de bereidwilligheid om zich aan de therapie te committeren.

• Narcistische persoonlijkheidsstoornis symptomen DSM-5
• Oorzaak en risicofactoren
• Vóórkomen
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis kenmerken en beschrijving
• Hoofdkenmerk
• Minachting voor gevoeligheden van anderen
• Moeite met ouder worden
• Onderzoek en diagnose
• Narcistische persoonlijkheidsstoornis behandeling
• Geringe responsiviteit
• Openlijke narcist en verborgen narcisme
• Prognose
• Complicaties en gevolgen

Narcistische persoonlijkheidsstoornis symptomen DSM-5

Wat zijn de symptomen en classificatiecriteria van de narcistische persoonlijkheidsstoornis volgens DSM-5? Er moet volgens DSM-5 sprake zijn van een pervasief patroon van grandiositeit (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en gebrek aan empathie, wat aanvangt op jongvolwassen leeftijd en aanwezig is in uiteenlopende contexten, zoals blijkt uit ten minste vijf van de volgende kenmerken:

1. Heeft een opgeblazen gevoel van eigen belangrijkheid (overdrijft bijvoorbeeld de eigen prestaties en talenten, verwacht te worden erkend als superieur, zonder de erbij horende prestaties).
2. Is gepreoccupeerd met fantasieën over grenzeloos succes, grenzeloze macht, genialiteit, schoonheid of ideale liefde.
3. Gelooft dat hij of zij 'bijzonder' en uniek is en alleen kan worden begrepen door of moet omgaan met andere bijzondere mensen of met mensen (of instellingen) met een hoge status.
4. Heeft een excessieve behoefte aan bewondering.
5. Heeft het gevoel bijzondere rechten te hebben (onredelijke verwachtingen over een speciale voorkeursbehandeling, of dat er automatisch wordt voldaan aan zijn of haar verwachtingen).
6. Exploiteert anderen (maakt misbruik van anderen om zijn of haar eigen doelen te verwezenlijken).
7. Heeft een gebrek aan empathie: is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te erkennen of zich ermee te identificeren.
8. Is vaak afgunstig op anderen of gelooft dat anderen afgunstig zijn op hem of haar.
9. Toont zich arrogant of hooghartig in houding of gedrag.

Oorzaak en risicofactoren

Er is anno 2024 geen duidelijke, bekende oorzaak van narcisme. Er zijn echter factoren die een rol lijken te spelen bij het tot stand komen van een narcistische persoonlijkheidsstoornis: genetische en omgevingsfactoren en hersenchemie en -structuur. Wat betreft omgevingsfactoren kunnen ouder-kindrelaties invloed hebben op de persoonlijkheid van een kind. Bij het ontstaan van een narcistische persoonlijkheidsstoornis kan er sprake zijn van een ouder die overdreven gehecht is aan een kind of bovenmatig kritisch is.

Er zijn niet veel bekende risicofactoren. Behoren tot het mannelijke geslacht is een risicofactor, bijvoorbeeld omdat bij meer mannen deze diagnose gesteld wordt dan bij vrouwen. Het hebben van een overbezorgde, kritische of nalatige ouder wordt ook als een risicofactor beschouwd.

Vóórkomen

De schattingen over de prevalentie van de narcistische persoonlijkheidsstoornis lopen uiteen en variëren van 0 tot 6,2 procent in steekproeven uit de algemene bevolking (op grond van de definitie in de DSM-IV, welke niet wezenlijk verschilt van die in de DSM-5). De classificatie narcistische persoonlijkheidsstoornis wordt in 50 tot 75 procent van de gevallen toegekend aan mannen.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis kenmerken en beschrijving

Hoofdkenmerk

Het hoofdkenmerk van deze persoonlijkheidsstoornis is een diepgaand patroon van grootheidsgevoelens en grandiositeit, behoefte aan bewondering en een evident gebrek aan empathie, beginnend in de vroege volwassenheid en tot uiting komend in diverse situaties en contexten. De eerste indruk die veel individuen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis achterlaat is vaak positief; ze zijn charmant, hebben een vlotte babbel, ze zijn zelfbewust en bewonderenswaardig of charismatisch. Later in het contact valt op dat ze recht menen te hebben op een bijzondere behandeling en op basis daarvan op privileges en gunsten, omdat ze geloven dat ze heel bijzonder zijn. Dit maakt mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis vaak niet geliefd als familie, partner of collega (laat staan als leidinggevende). Ze zijn buitensporig trots op de eigen prestaties en verrichtingen en ze zijn er voortdurend op uit om bewondering te oogsten en erkenning van anderen te krijgen, terwijl het ontbreekt aan reciprociteit en ze nauwelijks in staat zijn om lief te hebben. Ze gaan vaak vriendschappen en liefdesrelaties aan wanneer ze de kans groot achten dat de ander hen dichter bij realisering van hun doelen kan brengen of hun gevoel van eigenwaarde kan versterken. Ze zijn exploiterend en trachten andere mensen voor hun karretje te spannen. Ze zoeken in relaties nooit de fout bij zichzelf.

Minachting voor gevoeligheden van anderen

Wat verder opvalt is het relatief ontbreken van emotioneel vertoon en de minachting voor gevoeligheden van anderen. Ze kunnen zich moeilijk inleven en rekening houden met de gevoelens en behoeften van anderen. Zo kunnen ze een enorme toewijding van anderen verwachten en als werkgever zeer veeleisend zijn en anderen overladen met werk, zonder daarbij oog te hebben voor de effecten daarvan voor het privéleven van hun werknemers. Ze zijn over het algemeen emotieloos, maar wel behept met een vlotte babbel. Ze kunnen opgaan in onrealistische fantasieën over beroemd zijn, rijkdom of veel succes hebben. Ze hebben, zoals gezegd, buitensporig veel bewondering nodig, tegelijk is hun gevoel van eigenwaarde dikwijls uiterst fragiel. Ze kunnen daardoor snel gekrenkt zijn, wat zich kan uiten in narcistische woede, minachting of een brutale tegenaanval of een combinatie hiervan. Krenkingservaringen door kritiek of een nederlaag, kan ertoe leiden dat ze zich terugtrekken of een nederige houding aannemen die hun grandiositeit kan maskeren en beschermen.

Moeite met ouder worden

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis kunnen zeer veel moeite hebben met het ouder worden; het zich aanpassen aan de lichamelijke en beroepsmatige beperkingen.

Onderzoek en diagnose

De diagnose NPS kan worden gesteld door een psycholoog of psychiater met behulp van de diagnostische richtlijnen van DSM-5. Er zijn geen laboratoriumtests om een persoonlijkheidsstoornissen vast te stellen. De diagnose wordt gesteld op basis van een uitgebreid interview en psychologische tests en vragenlijsten. De focus ligt hierbij op de identificatie van langetermijnpatronen van denken, voelen, gedrag en interacties met anderen. Medische voorgeschiedenis, een lichamelijk en neurologisch onderzoek en het gebruik van verschillende diagnostische tests, zoals bloedonderzoek, kunnen zo nodig ingezet worden om een lichamelijke oorzaak van de symptomen uit te sluiten.

Narcistische persoonlijkheidsstoornis behandeling

Geringe responsiviteit

Iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zal tekortkomingen en fouten niet snel op zichzelf betrekken, maar ze zullen het wegredeneren of toeschrijven aan anderen en/of de omstandigheden (externaliseren). Doordat ze niet de fout bij zichzelf zoeken, zijn ze vaak ook niet bereid om hulp te zoeken bij een psychotherapeut of relatietherapeut. Ze schuiven de verantwoordelijkheid voor het eigen gedrag toe aan derden of de omstandigheden; er is derhalve geen enkele noodzaak om tot gedragsverandering te komen of daarnaar te streven. Het is in hun beleving immers de ander die moet veranderen of zich moet aanpassen.

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis laten zich vaak laatdunkend en minzaam uit over mensen die wel hulp zoeken of hun kwetsbare kant laten zien. En als ze al op een intakegesprek verschijnen van een psycholoog, dan kan zo iemand zich na afloop beklagen over de stupiditeit en domheid van de gedragskundige of het gesprek afsluiten met het uitspreken van een neerbuigend oordeel over de psycholoog. Iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zal zich niet snel vrijwillig melden voor een behandeling. Als ze al hulp zoeken, dan komt dat vaak voort uit een narcistische krenking die heeft geleid tot ineenstorting van het kaartenhuis van grandiositeit, leidend tot gevoelens van waardeloosheid of zinloosheid.

Openlijke narcist en verborgen narcisme

Frans Schalkwijk is vrijgevestigd psychotherapeut/psychoanalyticus en heeft in zijn praktijk regelmatig te maken met narcistische problematiek. Hij zegt op de website van Psychologiemagazine het volgende over de behandeling van mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis, waarbij hij onderscheid maakt tussen een openlijke narcist ('thick-skinned') en verborgen narcisme ('thin-skinned'):

"Omdat het karakter van deze mensen vaak grotendeels gebaseerd is op de narcistische afweerstructuur, is een behandeling moeizaam als deze gericht zou zijn op verandering. Vandaar dat er meestal wordt gezocht naar herstel van het narcisme. Bij verborgen narcisme ('thin-skinned') ligt dit anders, want verborgen narcisten lijden nogal eens aan gevoelens van leegheid en depressie en zijn wel gemotiveerd voor behandeling. Echter ook hier geldt dat de verborgen grootheidsfantasieën vaak moeilijk te bereiken zijn in een behandeling en erg lastig toegankelijk voor verandering. Kortom, het blijft tobben. Een behandeling is vaak langdurig, maar kan wel tot resultaten leiden. In mijn ervaring als psychoanalyticus zijn er met psychoanalytische psychotherapie of psychoanalyse wel veranderingen te bereiken, maar makkelijk is dit niet."¹

Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstructuur kunnen confrontaties met (de negatieve gevolgen van) het eigen handelen vaak niet verdragen, omdat zij dan in contact komen met hun afgeweerde gevoelens van minderwaardigheid. Deze narcistische afweerstructuur is zeer hardnekkig en zorgt ervoor dat ze moeilijk behandelbaar zijn. Bovendien is er sprake van een narcistische onafhankelijkheidsbehoefte. Dit maakt ze moeilijk begeleidbaar en beïnvloedbaar.

Prognose

De prognose hangt af van de ernst van de stoornis en van de mate van responsiviteit van de persoon met NPS om meer positieve manieren van omgaan met anderen te ontwikkelen. Degenen die hulp zoeken en die werken aan gedragsverandering, kunnen hun leven en hun omgang met anderen aanmerkelijk verbeteren. Zoals de meeste persoonlijkheidsstoornissen, neemt de intensiteit van de stoornis af met het ouder worden. Veel mensen met NPS ervaren dat de meest extreme symptomen verminderen in het vierde en vijfde decennium van hun leven.

Complicaties en gevolgen

Het is niet ongewoon voor iemand met een narcistische persoonlijkheidsstoornis om complicaties en negatieve gevolgen door de stoornis te ervaren, vooral als deze onbehandeld blijft. De arrogantie, het eigenbelang, het gebrek aan empathie en de behoefte aan bewondering en lofbetuigingen, kunnen ernstige negatieve gevolgen hebben voor alle aspecten van iemands leven. Enkele van de mogelijke complicaties zijn:

• moeilijke en conflictueuze relaties of een gebrek aan zinvolle relaties (relaties zonder wederkerigheid)
• problemen op het werk of op school
• misbruik van drugs
• depressie, angst en andere psychische problemen
• zelfmoordgedachten en -gedrag

Noot:

1. Frans Schalkwijk. Wat is de beste behandeling voor een narcistische persoonlijkheidsstoornis? December 2002, www.psychologiemagazine.nl

Lees verder

• Narcistische leiders: voordelen en nadelen - Michael Maccoby
• Oorzaak toename agressie en geweld (narcistische krenking)
• Onveilige hechting & veilige gehechtheid: kenmerken hechting
• Antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASP) en psychopathie
• Persoonlijkheidsstoornissen DSM-5: kenmerken en clusters