Oorzaak toename agressie en geweld (narcistische krenking)

Oorzaak toename agressie en geweld: narcistische krenking. Er is sprake van een toename van geweld in de samenleving. De laatste jaren valt vooral de toename van geweld jegens publieke dienstverleners, zoals ambulancepersoneel, buschauffeurs, politiemensen en treinconducteuren op. Op 6 april 2009 vond er een landelijke dag tegen agressie en geweld plaats. Op verschillende plaatsen in het land betoogden werknemers en werkgevers tegen agressie en geweld.

Oorzaak toename agressie en geweld (narcistische krenking)

Er is sprake van een toename van geweld in de samenleving. De laatste jaren valt vooral de toename van geweld jegens publieke dienstverleners, zoals ambulancepersoneel, buschauffeurs, politiemensen en treinconducteuren op. Op 6 april 2009 vond er een landelijke dag tegen agressie en geweld plaats. Op verschillende plaatsen in het land betoogden werknemers en werkgevers tegen agressie en geweld. Vakbond FNV nam het initiatief tot deze landelijke actiedag tegen deze vorm van (zinloos) geweld.

• Toegenomen geweld
• Bronnen van geweld
• Narcistisch zelfbeeld
• Toegenomen narcisme
• Vier redenen voor het toegenomen gevoel van eigenwaarde
• Keerzijde van het positieve zelfbeeld
• Beetje minder eigenliefde

Toegenomen geweld

De laatste weken waren er veel geweldsincidenten gemeld tegenover trein- en buspersoneel. Een greep uit de berichtgeving van het weekend van 29-30 maart:

• Een NS-hoofdconducteur die niet herkenbaar was als conducteur is zaterdagnacht 29 maart door een wildplasser in elkaar geslagen. De man was aan het plassen op het balkon van een trein en de conducteur sprak hem hierop aan. De conducteur werd daarop bewusteloos geschopt en geslagen.

• In dezelfde nacht is een politieagent in Tilburg zwaar mishandeld nadat hij op twee vechtende vrouwen afstapte. Een 27-jarige Tilbuger beledigde de agent en werd daarop weggestuurd. Een andere man mishandelde vervolgens de agent. Omstanders bedreigden de agent met de dood in plaats van te hulp te schieten.

Minister van Justitie Hirsch Ballin introduceerde eind 2008 het supersnelrecht. "Door verdachten direct voor de rechter te brengen, laten we zien dat bijvoorbeeld geweld tegen hulpverleners op geen enkele manier geaccepteerd wordt," verklaarde hij destijds. Lik-op-stuk beleid om deze vormen van agressie en geweld tegen te gaan. Een directe rechtsgang - ook in het weekend - vanaf de aanhouding tot en met de uitvoering van de straf. De roep van zowel politici als vanuit de samenleving is dat er een duidelijke grens getrokken moet worden. Tot hier en niet verder. Maar waar komt dit verschijnsel eigenlijk vandaan? Hoe kunnen we dit maatschappelijk probleem van toenemende agressie en steeds kortere lontjes duiden?

Bronnen van geweld

Dr. G. van de Brink bespreekt in het artikel 'Agressieve jongeren: Een cultuurhistorische bespiegeling' het boek 'Evil: Inside Human Violence and Cruelty' van de Amerikaanse psycholoog Roy Baumeister, die in zijn boek op zoek gaat naar oorzaken en omstandigheden die mensen ertoe brengen zich gewelddadig en wreed jegens anderen te gedragen.(1) Er zijn volgens de Amerikaan vier bronnen van geweld:

1. het streven naar materieel gewin in termen van geld of macht;
2. een bedreigd gevoel van eigenwaarde (krenking);
3. idealisme;
4. sadisme.

De eerste wordt ook wel instrumentele of pro-actieve agressie genoemd. Dit hangt vaak - maar niet altijd - samen met delinquent gedrag. Voorbeelden: Iemand onder druk zetten om hem geld afhandig te maken of agressie gebruiken om je positie veilig te stellen in een groep of een collega (weg)pesten om hogerop te komen in het bedrijf. Bij geweld plegen uit idealisme kunnen we denken aan terroristisch geweld, van de zelfmoordacties van jihadistische groeperingen tot het geweld van extreme milieu- en dierengroeperingen. Centraal staat het geloof, de rotsvaste overtuiing dat men uit naam van het goede handelt en dat hun geweld gerechtvaardigd is. Bij sadisme gaat het om een dader die lust ondervindt bij het pijnigen en kwellen van een ander. Dit geweld treffen we zelden aan. Sadistisch geweld wordt vaak gepleegd door psychopaten en daar lopen er niet zoveel van rond. Volgens Baumeister berust agressief gedrag dikwijls op een krenking, een bedreigd gevoel van eigenwaarde, doch dat wordt zelden onderkend.

Narcistisch zelfbeeld

Agressie komt niet voort uit een laag zelfbeeld wat vaak gedacht wordt, maar uit een opgeblazen, narcistisch zelfbeeld, waarbij de agressor zich superieur acht ten aanzien van het slachtoffer. Van den Brink is van mening dat agressieve jongeren vooral in dat licht moeten worden bezien. Deze stelling werd onlangs bevestigd in een onderzoek onder kinderen. In 2007 promoveerde Sander Thomaes, ontwikkelingspsycholoog aan de Universiteit Utrecht op 'Narcissism, Shame and Agression in Early Adolescence: On Vulnerable Children'. Daarin stelt hij dat agressieve kinderen geen laag zelfbeeld, maar juist een opgeblazen, overdreven positief beeld van zichzelf hebben:

• "Als ze het gevoel hebben dat een bepaalde sociale gebeurtenis een bedreiging vormt voor hun zelfbeeld, wenden ze zelfregulatie strategieën aan om die bedreiging ongedaan te maken. Aangezien schaamte een sterke bedreiging van het zelfbeeld vormt, is narcistische agressie te begrijpen als een defensieve strategie om het zelfbeeld te behouden."(2)

Een overdreven groot en opgeblazen gevoel van eigenwaarde is zeer kwetsbaar voor (vermeende) bedreigingen van buitenaf. Een narcistische krenking kan in dat geval agressie uitlokken, agressie die bedoeld is de krenking en de schaamte te neutraliseren en het zelfbeeld hoog te houden. Met name wanneer de persoon met een opgeblazen gevoel van eigenwaarde zijn innerlijke krachten en impulsen niet goed kan reguleren, kan hij bij een krenking snel de controle over zichzelf verliezen en agressieve impulsen omzetten in gewelddadig gedrag. De dader van deze vorm van geweld voelt zich superieur jegens het slachtoffer en laat zich de krenking niet welgevallen; hij reageert impulsief-agressief op de krenking. Baumeister is van mening dat veel geweld losbarst doordat de zelfbeheersing wegvalt en de woede als gevolg van de narcistische krenking ongehinderd naar buiten treedt en gebotvierd wordt op het slachtoffer die hem in zijn beleving onrecht heeft aangedaan.

De dader met een narcistisch zelfbeeld kan agressief reageren als defensieve strategie in situaties dat zijn onrealistisch positieve zelfbeeld wordt bedreigd. Hij vindt zichzelf heel wat, hij is vol van zichzelf. Een klein incident - het per ongeluk tegen iemand oplopen, het aangesproken worden op je gedrag - wordt dan opgevat als een enorme krenking die om een reactie vraagt. 'Dit kan ik niet op mij laten zitten.' Hij denkt niet na over de gevolgen van zijn gedrag, hij laat zich leiden door zijn narcitische woede die hij de vrije loop laat. Het slachtoffer wordt onevenredig hard getroffen en kan dit buitenproportionele geweld weer beantwoorden met nog meer geweld. Het incident loopt dan volledig uit de hand. Vooral als er alcohol in het spel is, kan de situatie nog sneller escaleren. Alcohol werkt drempelverlagend. Een persoon met beperkte zelfcontrole, heeft zichzelf met drank op nog slechter in de hand.

Toegenomen narcisme

Van den Brink wijst er op dat Christopher Lasch zo'n dertig jaar geleden als eerste heeft geponeerd dat het narcisme in onze samenleving is toegenomen. Dit kan volgens Van den Brink als verklaring dienen voor de toename van agressief gedrag - voornamelijk dat gedrag dat voortkomt uit de situatie dat de dader een narcistische krenking ondergaat.

Van den Brink benadrukt dat de stelling van het toegenomen narcisme om een aantal redenen moeilijk te bewijzen is. Toch is het een aantrekkelijke verklaring, omdat ze veel van het hedendaagse geweld begrijpelijk maakt. Door toegenomen gevoel van eigenwaarde zijn wij meer geneigd tot egocentrisch handelen en asociaal gedrag. Op 3 oktober 2007 zeiden acht op de tien Nederlanders van mening te zijn dat asociaal gedrag de afgelopen vijf jaar was toegenomen.(3) Begin 2009 starte SIRE een campagne tegen 'hufterigheid'. Volgens een onderzoek gedragen bijna alle Nederlanders zich weleens asociaal, zonder dat ze zich daar bewust van zijn.

Vaak zetten we onze neigingen en aandriften niet om in agressief gedrag. Dat komt omdat de zelfbeheersing bij de meeste mensen ook is toegenomen. Zowel de eigenwaarde als de zelfdwang zijn groter geworden. Het is echter een wankel evenwicht, een balanceren tussen twee krachten, aldus Van den Brink. Er hoeft maar wat te gebeuren en de vlam slaat in de pan.

Vier redenen voor het toegenomen gevoel van eigenwaarde

Van den Brink noemt een viertal redenen waarom het gevoel van eigenwaarde de laatste decennia is toegenomen. Hij concentreert zich daarbij op jongeren, maar we kunnen de lijn gerust doortrekken naar de maastchappij in het algemeen. Ik geef zijn opsomming op eigen wijze weer.

• Ouders krijgen nemen als gevolg van demografische veranderingen om andere redenen kinderen. Kinderen zijn thans een bewuste keuze. Bovendien zijn de gezinnen kleiner. Ouders kunnen hun kroost meer tijd, liefde en aandacht geven. Het gevoel van eigenwaarde is navenant toegenomen. Opvoeding is een project geworden; alles draait om de kinderen.

• Het welvaartspeil is enorm toegenomen. Gezinnen hebben meer te besteden dan vroeger. Kinderen hoeven niet meer financieel bij te dragen of allerlei klusjes te doen na schooltijd. Kinderen krijgen veel zorg maar hoeven weinig te zorgen voor anderen tot hun twintigste.

• Ten derde noemt Van den Brink de 'emotionalisering van het gezinsleven', waarbij oude gezagsverhoudingen plaats hebben gemaakt voor meer egalitaire relaties. Vroeger dienden kinderen hun ouders te gehoorzamen, nu heerst er in de meeste gezinnen een overlegcultuur. Grenzen worden niet altijd duidelijk meer gesteld.

• In de maatschappij is er vanaf de jaren '60 een emancipatieproces op gang gekomen. Groepen maakten zich los van traditionele gezagsverhoudingen. Burgers zijn mondiger en assertiever geworden; mensen komen op voor wat ze zien als hun recht. Ook staat zelfontplooiing en persoonlijke vrijheid centraal. Mensen laten zich niet meer leiden door regels van bovenaf; de moderne moraal is minder eenduidig. Je moet zelf ontdekken wat je wilt en belangrijk vindt in het leven. Voorschriften uit religieuze boeken en de traditie kunnen de moderne mens niet meer bekoren. De mens en zijn recht op zelfexpressie moet uitdrukkelijk gerespecteerd worden. 'Doe wat je hart je ingeeft, ontwikkel je talenten, kom voor je belangen op en zoek je eigen weg.'

Keerzijde van het positieve zelfbeeld

Deze ontwikkelingen hebben geresulteerd in een positief zelfbeeld van de moderne burger. Afgezet tegen de soms slaafse gehoorzaamheid van vroeger tijden, is dat een goede ontwikkeling. Deze vier ontwikkelingen kennen echter een keerzijde die zich als volgt laat samenvatten:

1. Ik ben het belangrijkste.
2. Alles draait om mij.
3. Leg mij niets in de weg.
4. Ik wil doen wat ik wil.

Beetje minder eigenliefde

Van den Brink bespreekt daarnaast een aantal factoren die ertoe hebben geleid dat jongeren heden ten dage soms sneller hun zelfbeheersing verliezen. De belangrijkste verandering is de nadruk op het streven naar intensieve lichamelijk ervaringen, kicks en spanning. Het zoeken van kicks, het loslaten van zelfbeheersing en het uit je dak gaan, gaat soms gepaard met fors alcohol- en/of middelengebruik, met als gevolg dat spanningen op een negatieve manier plotseling kunnen ontladen, zeker in het uitgaansleven.

Het is zoals gezegd een precair evenwicht tussen eigenliefde en zelfbeheersing. Bij de minste of geringste aanleiding, kan de vlam in de pan slaan. Opgeblazen ego’s reageren vanuit een gevoel van superioriteit en gekrenkte trots. Met alleen repressieve maatregelen zoals snelrecht kan het probleem enigszins beteugeld worden, doch het blijft symptoombestrijding. Echte verandering vraagt om een cultuuromslag en dat is een kwestie van de lange adem. Ook vraagt het van ons dat we de hand in eigen boezem steken. Hoe dik is ons ego?

Noten:

1. Dr. G. van de Brink: Agressieve jongeren: Een cultuurhistorische bespiegeling; Justitiële Verkenningen, jrg. 26, nr.1, 2000, p. 35-47.
2. Sander Thomaes: Narcissism, Shame and Agression in Early Adolescence: On Vulnerable Children; Reprografie, Vrije Universiteit, Amsterdam, 2007, p.151.
3. http://www.depers.nl/binnenland/108689/Asociaal-gedrag-is-toegenomen.html

Lees verder

• Narcistische persoonlijkheidsstoornis: symptomen DSM-5
• Antisociale persoonlijkheidsstoornis (ASP) en psychopathie
• Theodore Dalrymple: Beschaving, of wat er van over is
• Cognitieve Vaardigheidstraining (CoVa) Eerst denken dan doen