Symbolen en rituelen: definitie, betekenis en voorbeelden

Rituelen en symbolen komen natuurlijk vooral voor in de grote wereldgodsdiensten, zoals het christendom en de islam, maar eigenlijk zijn ze in elk mensenleven van belang - gelovig of niet. Elk mens heeft wel een voorwerp waaraan hij meer belang hecht, waarvan de betekenis verder gaat dan het voorwerp zelf. Zo zijn ook symbooltaal, bepaalde woorden die een extra betekenis krijgen, en symboolhandelingen voor iedereen belangrijk. En wie heeft er niet enkele kleinere of grotere rituelen? Ook na terroristische aanslagen spelen symbolen en rituelen een belangrijke rol. Maar wat is de diepere filosofische en psychologische betekenis van symbolen en rituelen?

Inhoudsopgave

• Definitie van het begrip 'symbool'
• Symbolen en symboolhandelingen
• Symbooltaal
• Voorbeeld van een symbool van Leonardo Boff
• Voorbeeld van een symbool uit 'De Vliegeraar' van Khaled Hosseini
• Definitie van het begrip 'ritueel'
• Functies van rituelen
• Voorbeelden van rituelen uit het dagelijkse leven en uit de religie

Definitie van het begrip 'symbool'

Het begrip 'symbool' definiëren is niet zo simpel. Een eerste aanzet kan het woordenboek zijn, waarin we volgende omschrijving van symbool terugvinden:


Het komt er op neer dat een symbool iets representeert dat (op zich) niet samenvalt met het gerepresenteerde. Een klein voorbeeld zal dit duidelijk maken. Na een kamp krijgen alle kinderen een mok mee als aandenken aan het kamp. Die mok heeft voor zo’n kind niet de betekenis van een mok om uit te drinken: elke keer wanneer zo’n kind deze ziet, denkt het terug aan dat kamp. Die mok staat dus symbool voor dat kamp. Met een symbool kan je een abstract begrip op een eenvoudige manier verbeelden. In vroegere tijden was een symbool en het gerepresenteerde één en hetzelfde, wat vaak tot een vorm van magisch denken ontspoorde.

De bekende psycholoog Carl Gustav Jung geeft volgende, misschien wel volledigere betekenis van een symbool: “Wat wij een symbool noemen, is een uitdrukking, een naam of zelfs een beeld, dat uit het dagelijkse leven bekend kan zijn, maar dat toch naast de conventionele en voor de hand liggende betekenis nog specifieke bijbetekenissen bezit. Het laat iets doorschemeren, dat vaag, of voor ons verborgen is.”

Een symbool krijgt pas betekenis wanneer men weet waarnaar het symbool verwijst. Voor een kind dat het kamp niet heeft meegemaakt, zal deze mok geen enkele betekenis krijgen die het puur zintuiglijke overstijgt. Deze mok is bedoeld om uit te drinken, meer niet. Eénzelfde symbool kan een verschillende betekenis opwekken bij mensen. Zo zal een kind dat op dat kamp gepest werd de mok als symbool van een afschuwelijke week beschouwen. Een kind dat een erg leuk kamp achter de rug heeft, zal heel wat positievere gevoelens met de mok verbinden.

Symbolen en symboolhandelingen

Naast symbolen, welke vaak voorwerpen zijn, bestaan er ook symboolhandelingen. Er is een groot verschil tussen een symboolhandeling en een gewone handeling of daad: “De daad is een loutere verrichting met het oog op een tastbaar resultaat.” (G. Lukken) Een voorbeeld zal dit duidelijk maken. Wanneer iemand een lange fietstocht heeft gemaakt, is hij helemaal bezweet. Bij thuiskomst zal hij zich wellicht dan ook wassen. Hier is het dus het doel dat van belang is: die persoon wil fris zijn en fris ruiken; de daad van het wassen op zich heeft geen extra betekenis. Anders is het dus met een symboolhandeling. De handelingen die worden uitgevoerd hebben betekenis op zichzelf. Zo heeft de christelijke doop niet de bedoeling om het hoofd te reinigen, maar is er een beladenheid van de handeling. Zowat alles kan een symboolhandeling worden. In het christelijk geloof vindt men heel wat van zulke symboolhandelingen terug, ook in het leven van Jezus zelf. Denk hierbij aan de voetwassing die Jezus tijdens het Laatste Avondmaal uitvoerde.

Symbooltaal

Ook op taalkundig vlak is er sprake van symbolen. Men maakt het onderscheid tussen de symbooltaal en de gewone taal die elke dag gebruikt wordt. De gewone taal wordt soms ook wel eens met het begrip 'term' omschreven. De betekenis van een term berust op afspraak en een term doet “geen beroep op de hele mens”, enkel op de ratio - het verstand dus. Als voorbeeld kunnen we de term ‘centimeter’ aanhalen. De definiëring berust op afspraak én is ook eenduidig, d.w.z. hij is voor iedereen hetzelfde. Voor elke persoon ter wereld is een centimeter één honderdste van een meter, ongeacht iemands persoonlijke opvattingen.

Tegenover termen staat symbooltaal: “Symbooltaal is anders. Wanneer woorden als symbolische expressie gebruikt worden, roepen zij een hele wereld op. Zo zijn bijvoorbeeld de woorden vader, moeder, licht meerduidig. Zij zijn niet helder te definiëren. (…) Zij grenzen niet af, maar ontsluiten. Symbooltaal is altijd grensverleggend.” (G. Lukken) Het is dus duidelijk dat mensen zowel termen (‘gewone’ taal) als symbooltaal nodig hebben. Die symbooltaal roept verschillende betekenissen op, zoals ook het symbool zelf doet. De betekenis van symbolen en dus ook symbooltaal verschilt dus van mens tot mens. Zo roept het woord 'vader' bij mensen verschillende betekenissen op, afhankelijk van hun eigen persoonlijke ervaringen met vaders. Die vaders kunnen liefhebbend, zacht, vriendelijk ... maar ook wreed of hard zijn. Het woord 'vader' behoort dus tot de symbooltaal.

Voorbeeld van een symbool van Leonardo Boff

Leonardo Boff geeft in zijn boekje ‘Sacramenteel denken en leven’ een prachtig voorbeeld van een symbool. In de jaren zestig studeerde hij in München, zijn familie woonde in Brazilië. Op een dag kreeg hij een brief aan met daarin een sigarettenpeuk. Het blijkt dat zijn vader overleden is en dat die sigarettenpeuk afkomstig is van de laatste sigaret die hij ooit gerookt heeft. Op dat moment wordt die sigarettenpeuk, eigenlijk iets heel vies, een symbool. Boff noemt het zelfs een sacrament. Wanneer hij de peuk nog eens bovenhaalt, gebeurt er iets: “Een geur verspreidt zich. De kleur van een levend verleden wordt afgeschilderd. (…) De ogen van de geest zien voor zich de levende vaderlijke gestalte, tegenwoordig gesteld door de peuk van een sigaret, gerold in het afgesneden gedroogde maïsblad.”

Voorbeeld van een symbool uit 'De Vliegeraar' van Khaled Hosseini

In het boek ‘De vliegeraar’ van Khaled Hosseini heeft de jongen Amir zijn geboorteland Afghanistan moeten ontvluchten voor de oorlog. In zijn oude land was hij een fervent liefhebber van vliegeren. Op het einde van het boek, wanneer Amir al lang in de Verenigde Staten woont, komt hij opnieuw in contact met het vliegeren:


In het voorgaand voorbeeld is het duidelijk wat er gebeurt. Amir wordt als het ware teruggezogen naar zijn jeugd, naar Kabul. Hij is niet langer aan het vliegeren in de VS in het jaar 2001! Het vliegeren is hier een symboolhandeling geworden, waarbij de vlieger zelf ook een symbool is: het verwijst terug naar zijn jeugd.

Definitie van het begrip 'ritueel'

Rituelen en symbolen zijn er nauw met elkaar verbonden. In rituelen komen vanzelfsprekend vaak symbolen voor. Om een definitie van het begrip 'ritueel' te geven kijken we opnieuw naar het woordenboek. Daar wordt een ritueel omschreven als:


Het is meteen duidelijk dat ‘ritueel’ meerdere betekenissen heeft. De meeste mensen kennen enkel rituelen in een religieuze, liturgische context. Maar rituelen komen op de eerste plaats in het eigen leven, het leven van alledag voor! Hierbij is één element van wezenlijk belang: de herhaling. Een handeling wordt een ritueel wanneer deze vaak en regelmatig wordt uitgevoerd. Een voorbeeld zal dit verhelderen. Veel mensen hebben een heel ‘ochtendritueel’. Bij sommigen kan zo'n ochtendritueel er als volgt uitzien: nadat de wekker afloopt, draait men zich nog eenmaal om. Daarna loopt de wekker een tweede keer af, en staat men op. Men doet dan zijn horloge aan - op zich een betekenisloze handeling, maar als men het elke dag doet, wordt het een ritueel. Daarna ontbijt men, poetst men zijn tanden en kleedt zich aan. Pas dan kan de dag echt beginnen.

Functies van rituelen

Rituelen hebben enkele kenmerken of functies. Eerst en vooral is er de ontlastende en kanaliserende functie. De kanaliserende functie is vooral van belang bij emotioneel intense momenten, zoals bij een overlijden. Een begrafenis is vol van rituelen. Deze hebben als doel om de emoties te kanaliseren, om mensen te helpen hun verdriet te verwerken. De ontlastende functie sluit daar bij aan. Deze zorgen ervoor dat men zich op zulke zware momenten niet telkens moet afvragen wat er moet gebeuren, hoe men zich moet gedragen. Met andere woorden: rituelen geven ons zekerheid én ze zetten ons in een historisch perspectief. Zo worden de rituelen in een eucharistieviering al jaren op dezelfde manier uitgevoerd. Dit wordt ook wel eens de bemiddelende functie tot het verleden genoemd.

De bezwerende functie van rituelen speelt een rol in het dagelijkse leven. Denk maar aan een kruisje of kusje geven aan een kindje voor het gaat slapen. Hiermee willen de ouders zeggen: we hopen dat je niks overkomt. De volgende functie die we kunnen benoemen is de expressieve functie. Een ritueel moet een expressie zijn van jezelf, van jouw gedachten en innerlijk. Een achteloos uitgevoerd ritueel, waar je zelf niet achterstaat, heeft dus geen enkel nut. Het is dan ook van belang om ruimte te laten voor persoonlijke inbreng. Een ritueel mag niet gewoon opgelegd worden zonder inbreng van de ontvanger.

De verdichtingsfunctie is de voorlaatste functie van rituelen: “Het ritueel verdicht de werkelijkheid. Het zet enigszins apart en licht in zekere zin het ding, het handelen, het woord uit het gewone. (…) De verdichting heeft dus niet plaats omwille van zichzelf, maar vanwege het symboliseren.” (G. Lukken) Zoals reeds vermeld spelen symbolen een zeer belangrijke rol in rituelen. In rituelen worden gevoelens en gedachten verdicht, samengepakt in één daad, één gebaar. Om nog even terug te komen op de begrafenis: op het einde van de begrafenis, op het kerkhof, wordt nog één laatste kruisje gegeven op de kist. In dit gebaar liggen allerlei gedachten samengebald, zoals “Wij gaan je missen”, maar ook “We hopen dat het goed met je gaat”.

De laatste functie is de sociale functie. Rituelen kunnen individueel uitgevoerd worden, maar toch mag een ritueel niet louter gericht zijn op jezelf. De gemeenschap heeft het ritueel nodig juist om gemeenschap te kunnen zijn. Wanneer een aantal mensen hetzelfde ritueel uitvoeren schept dat een gemeenschapsgevoel. Dit kan zelfs in een klas duidelijk worden. Voor de les staan alle leerlingen recht achter de bank. Na een teken van de leraar gaan ze zitten. Deze rituelen zorgen ervoor dat de leerlingen zich ‘hetzelfde’ voelen: we voeren allemaal dezelfde gebaren uit op hetzelfde moment. Wanneer mensen na een aanslag of een andere traumatiserende gebeurtenis samen een minuut stilte houden, komen al deze functies van rituelen samen.

Voorbeelden van rituelen uit het dagelijkse leven en uit de religie

Rituelen spelen een grote rol in het dagelijkse leven, vaak zonder dat men het zelf beseft. Veel kinderen hebben een ritueel om te gaan slapen. In het boek ‘Al de dagen van ons leven’ vertelt een moeder: “Iedere avond nadat ik hem gekust heb en een handje gegeven moet ik ook de pop die bij hem slaapt kussen en de beide handjes schudden, en hetzelfde moet ik doen met de vier poten van een heel klein paardje, dat aan het voeteinde van zijn bed ligt. Als dat gebeurd is, gaat hij nog eens rechtop zitten en vraagt: geef mij nog eens een kusje en zeg nog eens goede nacht.”

Een ander voorbeeld vinden we in het boek ‘Rituelen vandaag’. Na de geboorte van zijn zoon wil een zekere Jürgen iets speciaals doen met de placenta: “Terwijl mijn vrouw nog lag te bekomen, heb ik de placenta naar buiten gedragen. Ik was erg onder de indruk van de omvang van de moederkoek. We hadden het gevoel dat we dat indrukwekkende ding, dat onze baby zo lang had gevoed, niet zomaar in de vuilnisbak mochten gooien. Eerst dacht ik nog aan verbranden, maar toen ik in de tuin kwam, zag ik het meteen. Ik moest de placenta teruggeven aan de aarde en begraven onder de boom die daar stond. Door dat te doen, kreeg ik als vader een bijzonder gevoel. Het was niet zomaar iets.” Hier hebben we te maken met een zeer speciaal ritueel naar aanleiding van een geboorte. Dit is ook een overgangsritueel: de jonge vader ‘begraaft’ symbolisch zijn oude identiteit. Hij gaat over van de ene groep naar de andere: hij krijgt nu de verantwoordelijkheid van het ouderschap. Het belang van symbolen en rituelen kan niet onderschat worden. Het verbranden van de vlag van een land bij betogingen leidt dan ook niet zelden tot grote protesten.

Het vertrekpunt voor het uitvoeren van religieuze rituelen is volgens Sigmund Freud het feit dat je je eigen beperktheid beseft, dat je tegen de grenzen van het mens-zijn botst. We beseffen dat je als mens niet ‘de alfa en de omega’ bent, maar dat je je moet richten op God. In alle godsdiensten zijn er aan dit gevoel rituelen verbonden. Bekende rituelen zijn overgangsrituelen, zoals het doopsel of het vormsel in de katholieke Kerk. Kleinere rituelen zijn het maken van een kruisteken met wijwater, het laten zegenen van een auto of huisdier, het vijfmaal per dag bidden in de islam of het beoefenen van yoga in oosterse godsdiensten.

Lees verder

• Het sacrament van de eucharistie: de heilige mis
• Het sacrament van het doopsel in de katholieke Kerk
• Het sacrament van verzoening: de biecht