Heraclitus van Efeze: leven en denken in vogelvlucht

Heraclitus van Efeze was een pre-socratisch denker die op zoek was naar de eenheid in de natuur. Hij vond het niet in een substantie die onder alle veranderingen dezelfde zou blijven, zoals zijn voorgangers uit het nabije Miletus deden, maar in de wetmatigheden die in alle veranderingen aanwezig zijn. Tijd en verandering zelf zijn primair en het zijn wetten die het een eenheid geven. Deze wetmatigheid wordt door hem de Logos genoemd. De Logos heerst niet alleen over de natuur. Het strekt zich ook uit naar de wetten die mensen moeten volgen.

De persoon

Heraclitus leefde en werkte rond 500 voor Christus (circa 540 tot 480) in de stad Efeze aan de tegenwoordige Oost-kust van Turkije. Dat is niet ver verwijderd van Miletus, de stad waar Thales, Anaximander en Anaximenes begonnen waren met hun zoektocht naar die ene substantie waarvan alles gemaakt is (zie De filosofen van Miletus: pioniers van de rede). Hoewel nabij in tijd en plaats is er geen bewijs dat Heraclitus een van de Milesische denkers heeft ontmoet. Er is überhaupt geen aanwijzing dat Heraclitus Efeze ooit verlaten heeft. Naar het zich laat aanzien leefde en werkte hij volstrekt alleen.

Hoewel geboren in een familie van heersers en daardoor voorbestemd tot een leven in het openbare bestuur - Efeze lag toentertijd in het Perzisch rijk -, onttrok hij zich al jong aan deze rol ten faveure van een van zijn broers. Hij verkoos een teruggetrokken leven. Ook als denker is Heraclitus een eenzaam figuur. Er is geen leermeester van hem bekend en leerlingen heeft hij ook niet gehad. Hij was wel op de hoogte van het denken van zijn tijdgenoten en voorgangers maar had daar in de regel geen hoge pet van op. Hij zette zich soms op grove wijze tegen hen af. De grote dichters Homerus en Hesiodus bestempelde hij als een stel idioten en de alom geëerde Pythagoras was volgens hem slechts een fraudeur. Veel denkers werden door hem neergezet als armoedige verzamelaars van weetjes die geen enkel wijsheid wisten te vergaren. Het gewone volk was naar zijn mening te dom om ook maar iets van de ware aard van mens en natuur te begrijpen. Zonder een goed begrip van mens en wereld zouden ze slechts slaapwandelend door het leven gaan. Enzovoort, enzovoort.

De taal waarin hij zijn gedachten naar voren bracht was al even compromisloos. Hij deed weinig om het zijn lezers gemakkelijk te maken. Het enige boek dat van hem bekend is - met de toentertijd traditionele titel Over de natuur - bestaat uit een reeks dichtregels die zo compact en paradoxaal geformuleerd zijn dat ze wel moesten leiden tot onbegrip en dus weerstand. Van de inhoud van dit boek is overigens maar een deel bewaard gebleven, maar wel voldoende om een redelijk beeld te krijgen van zijn denken, ook al vereist het een flinke studie om dat beeld uit zijn zinnen te peuren.

Zijn tijdgenoten stoorden zich aan “de duistere”, zoals ze hem noemden; het gebrek aan waardering was overduidelijk wederzijds. Theophrastus noemt zijn boek een impulsief werk dat maar half af zou zijn. Diogenes Laërtius beschrijft hem als een nare, arrogante man. Anderen klaagden dat hij opzettelijk obscuur was en zichzelf herhaaldelijk tegensprak. Een van de weinigen met een positief oordeel was Socrates. Toen hij een kopie van het boek overhandigde aan de dichter Euripides zei hij dat de gedeeltes die hij begrepen had excellent waren en dat de andere delen dat waarschijnlijk ook wel zouden zijn. Toch werd Heraclitus bepaald niet genegeerd en ook niet vergeten. Elementen van zijn denken werden in zijn tijd - en zeker ook in de tijd na hem - veelvuldig besproken. Voor Aristoteles en Plato was hij interessant omdat zijn denken zo schril contrasteerde met dat van Parmenides en zijn leerling Zeno (zie bijvoorbeeld Zeno van Elea: leven en denken in vogelvlucht ) die het wezen van de werkelijkheid als één, onveranderlijk en tijdloos zagen. Voor Heraclitus behoorden tijd en verandering juist tot de kern van al het bestaan.

Het denken van Heraclitus

Wetmatigheid als een eenheid in verandering

Hoewel de teksten van Heraclitus obscuur zijn en tot veel verwarring hebben geleid, lijkt de moderne studie van zijn werk er op te wijzen dat hij wel degelijk werkte vanuit een welbepaalde visie op mens en natuur en dat zijn merkwaardige taalgebruik daar goed bij aansloot. Daar waar de filosofen van Miletus de verscheidenheid van de wereld probeerden terug te brengen tot de werking van een enkele substantie, daar zocht Heraclitus die eenheid in de wetmatigheden temidden van al die veranderingen. Aarde verandert in water, water in ziel en ziel weer terug in water. In die veranderingen is er volgens Heraclitus niets dat onveranderd blijft, zoals Thales c.s. stelden; het constante, of de eenheid der dingen moet niet in hun identiteit gezocht worden, maar in de wetmatigheid van hun transformaties. Tijd en verandering behoren tot de essentie van de natuur, maar daarin is een structuur aanwezig.

De eenheid van de dingen zit daarin dat de dingen zowel gelijk zijn over de tijd als dat ze niet gelijk zijn over de tijd. De eenheid zit in die tegenstelling van "tegendelen". Iemand is oud en jong, heeft dus tegengestelde kwaliteiten maar juist doordat het deze tegengestelde attributen over de tijd heeft, is het toch hetzelfde ding. Alles verandert, maar die verandering bepaalt wat iets is.

Het bekendste aforisme van Heraclitus waarin gezegd wordt dat een mens nooit twee keer in dezelfde rivier kan stappen, kan op deze manier geïnterpreteerd worden. In de gebruikelijk Engelse vertaling, luidt het als volgt:

• On those stepping into rivers staying the same other and other waters flow.

Het water dat door de rivier stroomt is op elk moment anders, maar juist dat maakt dat de rivier steeds dezelfde is. Het is de transformatie - hier gaat het om steeds ander water - die bepaalt wat een rivier wezenlijk is. Een rivier zonder stromend water is geen rivier; de verandering definieert juist haar essentie. De tegenstelling tussen “same” en “other” heft zich als het ware op in de wetmatigheid van de veranderingen. Om dit te benadrukken worden de woorden "same" en "other" vlak na elkaar gezet. Het is slechts een van de voorbeelden hoe Heraclitus met de taal speelt om een waarheid uit te drukken. De veranderingen volgen een patroon want de stroom is niet louter chaos.

Sommigen vinden in de opvattingen van Heraclitus zelfs een voorafschaduwing van de latere formulering van natuurkundige wetten. Zelfs de moderne behoudswetten - van energie bijvoorbeeld - zouden volgens sommigen terug te vinden zijn bij Heraclitus. Het volgende aforisme getuigt daarvan.

• The turnings of fire: first sea, and of sea half is earth, half fireburst. Earth is liquefied as sea and measured into the same proportion as it had before it became earth.

Vuur

Heraclitus wijst regelmatig terug naar het vuur als de kern van alles. Dit moet niet opgevat worden als een substantie in de zin van Thales c.s., maar als een principe van verandering. Weinig natuurkrachten laten zo duidelijk als het vuur zien dat de ene stof in de andere kan worden omgezet en in die omzetting zijn identiteit verliest. Niet alleen het beeld van vuur wordt daarvoor gebruikt. Ook het beeld van “oorlog” is prominent in zijn werk aanwezig.

• We must recognize that war is common, strife is justice, and all things happen according to strife and necessity. (B80)

Dus: zonder conflict zou de wereld niet bestaan. De opmerking dat “strife is justice” kan een verwijzing zijn naar het idee van rechtvaardigheid van Anaximander. Deze stelde dat in de oerstof - zijn apeiron - af en toe een onbalans ontstond en dat de rechtvaardigheid deze onbalans weer herstelde. Volgens Heraclitus werkt het zo niet. Als er al sprake is van rechtvaardigheid dan komt dat uiting in de opeenvolging en overgang van het ene tegengestelde naar het andere. De rechtvaardigheid brengt de balans niet terug, het zorgt er juist voor dat alles in beweging blijft.

Logos

Met de term Logos duidt Heraclitus de onderliggende orde van de werkelijkheid aan, dus de wetten die de natuur in al haar veranderingen volgt. Maar Logos betekent beslist meer dan dat. Zoals wel met meer Griekse termen het geval is, laat deze term zich niet eenvoudig vertalen. De meest gebruikelijke vertaling is wellicht: "Woord". De Logos staat bij Heraclitus niet alleen voor de orde der dingen, maar ook voor de rede en de taal waarin de rede haar begrip van de zaak uitdrukt. De Logos in de natuur kan dus begrepen en uitgedrukt worden. Omdat de natuur een continue strijd is bestaande uit een transformatie van het ene tegendeel in het andere, moet dit aspect ook in de taal tot uiting komen. Dat is de reden voor zijn duistere taal. Naast ogenschijnlijke contradicties spelen ritme, rijm en ambigue grammaticale constructies een belangrijke rol; ze weerspiegelen de natuur zoals die is. Pas via zulke constructies kan de werkelijkheid en doorgrond en - het liefst - ervaren worden. Maar, als gezegd, volgens Heraclitus zijn velen daartoe niet in staat en daarom veroordeeld tot het leven van een slaapwandelaar.

Natuur en mens

Een van de vernieuwingen die Heraclitus in zijn filosofie doorvoerde was de beschouwing van de mens en zijn moraal als een wezenlijk onderdeel van zijn natuurfilosofie. Bij de filosofen van Miletus ging het vooral over de natuur. Heraclitus betrok ook de mens in zijn denken en trok dus ook morele en politieke conclusies uit zijn opvattingen. Allereerst benadrukt hij daarbij de eenheid van mens en natuur. Het volgende aforisme getuigt daarvan.

• To souls it is death to become water, to water death to become earth, but from earth water is born, and from water soul.

De ziel onttrekt zich dus niet aan de eeuwige strijd die de natuur is. Het is daar een integraal onderdeel van. Wel is de ziel in zekere zin onderscheiden van de materie omdat het oneindig zou zijn. Hoever men ook reist, de grenzen van de ziel zullen nooit bereikt worden. Het lot van de ziel wordt daarbij bepaald door hoe een mens leeft. De ziel moet bijvoorbeeld “droog en intelligent” blijven en zodra men veel drinkt maakt men de ziel nat. Niet drinken is een moreel gebod dat logischerwijs uit deze constatering volgt.

Het ontzag dat Heraclitus had voor de wetmatigheid (Logos) in de veranderingen vertaalde hij ook in politieke termen. De wetten van een stad moeten bijvoorbeeld overeind gehouden worden. Die wetten hebben volgens hem hun oorsprong in de natuur. De wetten van de mensen ordenen de samenleving zoals de wetten de veranderingen in de natuur ordenen. Het getuigt van deugd om zulke wetten te eerbiedigen. In de praktijk toont hij zich hier toch de aristocraat die hij qua geboorte was. De wetten staan vast en men dient ze te volgen. Voor democratie is er in zijn denken geen plaats. Om welke wetten het precies gaat, wordt niet echt duidelijk uit de overgeleverde fragmenten.

Slotwoord

Ondanks zijn weigering zijn taal aan te passen aan de lezers, heeft Heraclitus een grote invloed gehad op de filosofie. Zijn opvattingen dat het wezen van alles verandering is, is nog steeds de kern van een belangrijke stroming in de filosofie van de tijd. De opvatting van Parmenides dat tijd in wezen niet bestaat is de andere belangrijke stroming. Het idee dat de wetten voor het samenleven van mensen voortkomen uit de wetten van de natuur zouden tot de kern van het latere stoicisme gaan behoren. De proces-filosofie van Alfred Whitehead waarin de wereld als een substantieloze flux van gebeurtenissen wordt voorgesteld, kan ook al gezien worden als een direct nazaat van Heraclitus. Het idee dat ware wijsheid uiteindelijk een vorm van persoonlijke verlichting is en niets met kennis of met leermeesters van doen heeft is bij veel latere filosofen terug te vinden.

Ondanks al deze dwarsverbanden blijft Heraclitus zelf een mysterieuze figuur. Met zijn bewuste afzondering van mens en wereld heeft hij voedsel gegeven aan het tegenwoordige behoorlijk impopulaire beeld van de filosoof als een wereldvreemde figuur. Het blijft daarbij wel merkwaardig dat hij in deze afzondering een filosofie heeft weten te construeren waarin de eenheid van alle mensen en de eenheid met de natuur voorop staat. Maar die eenheid is in afzondering gevonden. Dat dit niet gemakkelijk geweest kan zijn wordt duidelijk door het volgende verslag van Diogenes Laërtius over de dood van Heraclitus. Het is hoogstwaarschijnlijk uit de duim gezogen, maar het maakt volstrekt duidelijk hoe men over hem dacht. Tegelijk geeft het een toch enig zicht op het merkwaardige leven dat Heraclitus moet hebben geleid en dat geheel in dienst van de wijsheid stond.

• Finally, he became a misanthrope and going apart by himself in the mountains, lived feeding on grasses and herbs. When, however, this gave him dropsy, he went back down to the city and in riddling manner asked the physicians if they could, after heavy rains, create drought. When they did not understand, he buried himself in a cow-shed, hoping that the heat of the dung would draw out the water. Achieving nothing by this, though, he died, having lived for sixty years . . . and Hermippus says that he asked the doctors if one could, by emptying the intestines, make water pour out. However, when they said this was impossible, he stretched himself out in the sun and ordered boys to plaster him over with dung. He stayed there, stretched out, and the next day died and was buried in the agora. And Neanthes of Cyzicus says that, unable to tear away the dung, he remained there and, unrecognized because of it, was devoured by dogs.

Lees verder

• De filosofen van Miletus: pioniers van de rede
• Zeno van Elea: leven en denken in vogelvlucht