Thales van Milete, de eerste wetenschapper: Alles is water!

Thales van Milete (624 v.Chr.- 546v.Chr.) was een presocratisch filosoof, wiskundige en astronoom en een van de zeven wijzen van Griekenland. Met name Aristoteles beschouwde hem als de eerste echte filosoof in de Griekse traditie. Thales was degene die het gebruik doorbrak om voor alle natuurlijke verschijnselen mythologische verklaringen te zoeken. In plaats daarvan poogde hij de wereld en het universum te verklaren door theorieën en hypothesen. Daarom beschouwt men hem nu als een voorloper van de moderne wetenschap. Een sterk staaltje wetenschap is dat hij, volgens de Griekse historicus Herodotus, de zonsverduistering van 28 mei 585 v.Chr. zou hebben voorspeld. De bekendste theorie van Thales is dat water het oerelement is, de stof waar alles is uit opgebouwd.

Achtergrond

Tijdens de archaïsche periode (midden 8e - 6e eeuw v.Chr.) vestigden de volkeren van het Griekse schiereiland zich geleidelijk in een groep stadstaten. Ze ontwikkelden een alfabetisch systeem van schrijven, evenals het begin van wat nu wordt erkend als westerse filosofie. Eerdere beschavingen hadden op religie vertrouwd om fenomenen in de wereld om hen heen te verklaren; nu ontstond een nieuw lichting van denkers, die probeerden natuurlijke, rationele verklaringen te vinden. De eerste van deze nieuwe wetenschappelijke denkers was Thales van Milete.

Leven van Thales

Over het leven van Thales (624 v.Chr. - 546 v.Chr.) weten we vrij weinig. Wat we wel weten, is dat hij werd geboren in de Griekse kolonie Milete, aan de kust van wat nu Turkije is. Geen van zijn geschriften hebben het overleefd. Zijn reputatie als een van de belangrijkste vroege Griekse denkers lijkt echter verdiend, want hij wordt genoemd door zowel Aristoteles als Diogenes Laertius, de 3e-eeuwse biograaf van de oude Griekse filosofen. Thales was niet alleen een filosoof, maar ook een succesvol zakenman die actief betrokken was bij de politiek. Hij reisde intensief rond in het oostelijke Middellandse Zeegebied. Tijdens een bezoek aan Egypte zou hij de praktische geometrie hebben geleerd, die de basis zou vormen voor zijn deductieve redenering. Thales was echter vooral een leraar, de eerste van de zogenaamde Milesische School voor filosofen. Zijn leerling Anaximander breidde zijn wetenschappelijke theorieën uit en werd op zijn beurt een mentor voor Anaximenes, van wie wordt aangenomen dat hij de jonge wiskundige Pythagoras heeft onderwezen.

Alles is water

Geloof in goden

Hoewel hij terecht de reputatie heeft om de eerste wetenschappelijke onderzoeker te zijn van het westen, ontkende Thales geenszins het bestaan en de rol van de goden. Op zijn zoektocht naar de oerstof (Grieks: arche) ging hij uit van levende materie: hij was een 'zyloïst', die geloofde dat dingen bezield waren door goden en geesten. Toch was het een grote verdienste van hem om niet achter elke moeilijk te verklaren gebeurtenis meteen een goddelijke oorzaak te zoeken.

Aristoteles en Simplicius over Thales

Van Aristoteles leren we:

1. dat Thales in water de oorsprong van dingen vond;
2. dat hij de aarde zag als een drijvende platte schijf op een zee van elementaire vloeistof.

Aristoteles suggereert dat Thales tot zijn theorie werd geleid door observatie van de rol die vocht speelt in de productie en het in stand houden van het leven. Simplicius (490 - 560 v.Chr.) veronderstelt dat Thales het element water uitkoos omdat het door verdunning en verdikking kon worden omgezet in andere stoffen.

Thales op zoek naar de oerstof

Thales stelde zich de vraag: "Wat is het basismateriaal van de kosmos?" Het idee om alles in het universum te herleiden tot één substantie noemen we nu de theorie van monisme, en Thales en zijn volgelingen waren de eersten die het binnen de westerse filosofie voorstelden.

Thales redeneerde dat het fundamentele materiaal van het universum moest voldoen aan een aantal voorwaarden.:

• het moest iets zijn waaruit al het andere kon worden gevormd
• het moest essentieel zijn voor het leven
• en in staat zijn tot beweging en dus tot verandering.

Hij merkt op dat water duidelijk noodzakelijk is om alle vormen van leven in stand te houden, en dat het beweegt en verandert, hierbij verschillende vormen aannemend. Immers: water gaat bij verhitting over in stoom en werd bij bevriezing een vaste stof. Water was dus het enige causale principe achter de natuurlijke wereld. Thales besloot dan ook dat dat alle materie, ongeacht haar schijnbare eigenschappen, water moest zijn in een of ander stadium van transformatie.

Obscure uitspraak

"Alles is water" blijft hoe dan ook een obscure uitspraak. Zelfs Aristoteles - die bijna 3 eeuwen later leefde! - had er het raden naar hoe en waarom Thales tot de conclusie kwam dat alle materie terug te voeren is op de oerstof water. Doordat Thales de stichter was van een eigen school, de School van Milete, werpen de theorieën van zijn voornaamste leerlingen, Anaximander en Anaximenes, een beetje licht op de zaak. Ook zij waren nijver op zoek naar de oersubstantie, en kwamen daarbij tot heel andere conclusies. Anaximenes van Milete stelde: "alles is lucht", en Anaximander: "alles is apeiron, 'het onbepaalde'. Heraclitus, een filosoof uit Efeze, bouwde voort op het onderzoek van de Miletische school. Hij kwam dan weer tot de zo mogelijk nog meer obscure uitspraak: "alles is vuur". Eigenlijk zou pas met het atomisme van Democritus ("alles is opgebouwd uit ondeelbare atomen") iets herkenbaars opduiken van wat bij moderne wetenschap aanleunt. Echter, ere wie er toekomt: Thales blijft de pionier die de aanzet gaf tot wetenschappelijk onderzoek van materie!