De filosofen van Miletus: pioniers van de rede

Thales, Anaximander en Anaximenes zijn meer dan 2500 jaar geleden een zoektocht begonnen naar de oerstof waaruit alles wat bestaat gemaakt is. De eigenschappen van die oerstof zouden bepalen hoe de natuur werkt. Daarmee namen ze afscheid van het mythische denken waarin alles verklaard werd met een reeks verhalen over goden en hun bovennatuurlijke krachten. De rede was het instrument waarmee die oerstof bepaald kon worden. Meer dan 2500 jaar later mogen we concluderen dat deze denkers de weg hebben gewezen die ook nu nog door de moderne wetenschap wordt gevolgd.

De filosofen van Miletus

De filosofen (school) van Miletus bestaat uit een drietal filosofen die in de zesde en vijfde eeuw voor Christus leefden en werkten in Miletus, een Griekse kolonie die op de westkust ligt van het huidige Turkije. De drie luidden het begin in van de Westerse filosofie en de wetenschap. Thales (ca. 624 v.Chr. - 545 v.Chr.), Anaximander (ca. 610 v.Chr. - 546 v.Chr.) en Anaximenes (gestorven ca. 528 v.Chr.) zijn de namen die met deze school geassocieerd worden. Ze zochten een rationele verklaring van de natuur. Ze deden dat door de veelheid van verschijnselen tot een enkel principe, een oerstof, te herleiden. Thales, de eerste van deze denkers, stelde dat alles water is. Anaximander poneerde het vormeloze apeiron als het fundament en Anaximenes meende dat lucht (of mist) de ware aard van de natuur weergaf.

Materie en natuur

Voor een moderne lezer zijn zulke stellingen tamelijk verbijsterend. Ze klinken even fantastisch als de Griekse mythen zelf. Hoe in s’hemelsnaam kwam men op water of lucht, of, nog erger, het vormeloze apeiron als de kern van de natuur?

Die verbijstering komt voor een deel voort uit onze moderne opvattingen over wat materie is, een opvattingen die wezenlijk anders is dan de Griekse. Ons begrip van de materie is vooral gevormd door de klassieke, Newtoniaanse natuurkunde met haar strikte scheiding tussen inerte materie en de krachten die het in beweging zetten. Voor de oude Grieken daarentegen was de materie niet dood en zeker niet bewegingsloos. Materie was een bruisend geheel. Het begrip materie werd toentertijd dus wat breder opgevat dan tegenwoordig het geval is. Materie en de levende natuur waren begrippen die in elkaar overliepen. Als wij naar de natuur kijken, zowel de dode als de levende, en onze waarnemingen niet al te zeer laten beïnvloeden door wetenschappelijke opvattingen - die overigens veelal nog stammen uit de tijd van Newton en die door de moderne natuurkunde drastisch herzien zijn -, dan kunnen ook wij (weer) de materie zien als een maalstroom van gebeurtenissen. Het enige dat dan nog nodig is om de denkers uit Miletus een beetje te kunnen volgen, is het idee dat er in die bruisende wereld een eenheid verborgen ligt.

Thales

Zo bezien is het water van Thales zo gek nog niet. Het water in de natuur beweegt eigenlijk altijd. Door water als de oerstof te nemen, wordt de dynamiek van de natuur als het ware gratis meegeleverd. Water komt in verschillende toestanden voor. Wat nu water is, kan morgen ijs zijn en overmorgen stoom. Het is een begrijpelijke generalisatie dat alle materie wel eens een bepaalde toestand van water zou kunnen zijn. Er is meer dan ijs en stoom alleen. Dat is in elk geval de suggestie van Thales. Opvallend in dit voorstel, tenminste voor een moderne lezer, is dat de eenheid van de natuur in een substantie wordt gezocht en niet in een of andere structuur of stelsel van wetmatigheden. Men zoekt naar een stof, niet naar patronen. Heraclitus, die iets later leefde, zou dat later overigens wel doen. Ook Plato en Aristoteles benadrukken later meer abstracte begrippen als functie en vorm bij hun theorieën over mens en natuur. De drie denkers uit Miletus deden dat niet - of minder - en richtten zich op het vinden van een oerstof met geschikte eigenschappen waaruit alle materie uiteindelijk uit bestaat. Omdat materie voor hen ook beweging en verandering inhield, is er geen helder onderscheid tussen structuur en stof.

Aristoteles heeft overigens nog een andere verklaring voor de keuze van Thales voor water: het nauwe verband tussen water en de levende natuur. Vocht is altijd een bestanddeel van de levende natuur. Het zit, volgens Aristoteles, in alles wat met het leven te maken heeft, in voedsel bijvoorbeeld, in sperma en in zweet. Het kan zijn, zo suggereert Aristoteles, dat Thales de inspiratie voor zijn idee opdeed bij een beschouwing van wat we nu de levende natuur noemen. Op zijn minst geeft dit aan dat dode en levende natuur door de oude Grieken niet strikt van elkaar gescheiden waren.

Anaximander

Anaximander, een jongere tijdgenoot van Thales en wellicht zijn leerling, had moeite om water als de oerstof te accepteren. Zijn redenering tegen het water is subtiel en gebaseerd op de logische onmogelijkheid dat een stof tegelijkertijd twee tegengestelde eigenschappen kan hebben.

De maalstroom van de natuur kenmerkte zich volgens Anaximander primair door tegenstellingen, waarbij hij met name wees op de tegenstellingen tussen heet en koud en die tussen droog en nat. Die tegenstellingen hebben de neiging elkaar op te heffen. De zon droogt het water op, terwijl water het vuur kan doven. De ene pool van een tegenstelling kan overgaan in de andere. De tegenstellingen produceren cycli van gebeurtenissen waarin tegenstellingen ontstaan en weer opgeheven worden, zo stelt Anaximander. Zulke cycli zijn overal in de natuur terug te vinden, ook, bijvoorbeeld, in de gang van de seizoenen. In elk seizoen overheerst een element van een tegenstelling (de zomer is droog en warm), maar omdat die overheersing niet lang getolereerd wordt, eindigt op termijn elk seizoen en gaat het over in een ander seizoen. Anaximander gebruikt in dit verband zelfs de term rechtvaardigheid (of correctheid). De overheersing van een van de polen van een tegenstelling is volgens hem niet rechtvaardig en zal op termijn ongedaan gemaakt moeten worden. Zodra dat gebeurt is, is de ordening weer rechtvaardig (of correct).

De tegenstellingen, zo concludeert Anaximander, moeten kenmerken van de oerstof zijn. Maar het water van Thales kan niet tegelijk nat en droog zijn. Het kan dus de oerstof niet zijn. De oerstof moet de merkwaardige eigenschap hebben dat ze de tegenstelling wel in zich heeft. En dat op zijn beurt kan alleen als de stof zodanig is dat de tegenstellingen wel bestaan maar erin opgeheven zijn. De oerstof is dus noodzakelijkerwijs volstrekt zonder eigenschappen. Het is vormloos. Het kan niet onderverdeeld worden, want elke onderverdeling veronderstelt de dominantie van een van de polen van een tegenstelling. Het moet ook oneindig zijn. Zou het eindig zijn, dan zou het een grens hebben en dus zou een tegenstelling zichtbaar zijn tussen wat er wel is en wat er niet is. Maar dat kan niet. Apeiron is de naam die Anaximander aan zijn oerstof gaf en die hij verder ook niet kon beschrijven. Letterlijk betekent apeiron: zonder grenzen. Of het nog een stof genoemd mag worden, was een vraag die Anaximander zich nog niet kon stellen. De filosofen van Miletus had zich nu eenmaal vastgebeten in het vinden van een oerstof. Vanuit die aanname moest wel de conclusie volgende dat de oerstof op een merkwaardige manier zonder eigenschappen was. Aldus Anaximander.

Ook bij Anaximander is de oerstof, het apeiron, de bron van beweging. Net als bij Thales is de oerstof intrinsiek dynamisch. Die bewegingen leiden ertoe dat soms een van de polen van een tegenstelling uit het apeiron kan ontsnappen, dat wil zeggen, een tijdje kan domineren. Dat is een krachtig idee dat hij ook gebruikt om het ontstaan van de aarde en de hemel te verklaren. Op een gegeven moment splitsten de tegenstelling tussen nat en droog en die tussen koud en warm zich uit het apeiron. Een onrechtvaardigheid dus. Het koude en het natte kwamen samen in het centrum van het universum en daarom heen verzamelde zich, als in een grote ring, het warme en het droge, dat hij gelijkstelde aan vuur. De ring draaide in het rond en splitste zich al wervelend in meerdere concentrische cirkels met de aarde als hun gezamenlijk middelpunt. De cirkels waren in feite buizen. In die buizen stroomde het vuur en de donkere mist van kou (en damp) vormden de randen ervan. Uiteindelijk leidden al die wervelingen tot het ontstaan van de planeten, de maan en de zon. Dat zijn, volgens Anaximander en veel denkers na hem, weliswaar buizen waarin het vuur stroomt, maar in die buizen kunnen gaten zitten (alweer door allerlei wervelingen) en precies door die gaten tonen wordt het vuur zichtbaar. Wij nemen dat waar als planeten, en de maan, de zon en de sterren. Door het verdwijnen van het vuur uit het achterblijvende (tegen-)deel droogden delen van dat koude en het natte middelpunt op. Dat werd de aarde, met het haar zo kenmerkend onderscheid tussen vaste grond en de zeeën die zelf uiteraard weer ontstond als een onrechtvaardigheid in het koude en natte.

Anaximenes

Anaximenes volgde Anaximander en Thales niet en opperde dat lucht (of mist) de oerstof zou zijn. Een argumentatie tegen de voorstellen van Thales en Anaximander is nooit gevonden, zodat niet bekend is waarom hij het water of het apeiron niet als oerstof accepteerde. Maar dat hij lucht koos, is op zich niet onbegrijpelijk. Lucht kan zich, zoals elke waarnemer kan zien, verdichten tot water en, naar Anaximenes claimt, ook tot de ander vormen van materie. Lucht kan ook juist ijler worden en zich transformeren tot damp en uiteindelijk zelfs tot vuur. De term die Anaximenes voor deze processen van verdichting en verijling gebruikt is uitsplitsing. Een belangrijke aspect is dat de uitsplitsing ook tot de tegenstellingen kan leiden die voor Anaximander zo belangrijk waren. Zo wordt warmte geproduceerd wanneer de lucht ijler wordt, tot aan de ultieme verijling (vuur) toe. Wordt de lucht steeds compacter, bijvoorbeeld wanneer het zich tot aarde verdicht, dan ontstaat koude. Ijle lucht drijft volgens Anaximenes van nature helemaal naar de buitenste randen van het universum. Levende wezens echter kunnen kleine hoeveelheden van die zeer ijle lucht in hun lichamen gevangen houden. Die gevangen lucht zou de ziel zijn. Als lucht ook de oerstof van het universum is, en dus gelijkgesteld zou kunnen worden aan God, dan heeft de mens, net als elk ander levend wezen, deel aan God.

Volgens sommige commentatoren valt Anaximenes met deze redenering weer terug in het magische denken waaraan de school van Miletus juist probeerde ontsnappen. In dat opzicht zou het denken van Anaximenes een stap terug ten opzichte van Thales en Anaximander betekenen. Maar dit zijn speculaties. Veel teksten hebben de denkers niet nagelaten en als ze het wel hebben gedaan, zijn ze verloren gegaan. Een definitief oordeel over Anaximenes kan niet gegeven worden.

Slotoverweging

De drie filosofen van Miletus hielden zich, uiteraard, ook met andere zaken bezig dan met het zoeken naar de oerstof. Thales hielp de wiskunde en de astronomie flink vooruit. Hij voorspelde zelfs een zonsverduistering, al is het zeer de vraag of hij hierbij niet gebruik maakte van kennis die al langer beschikbaar was in meer oostelijke streken. Anaximander heeft nog een soort evolutietheorie opgesteld die geheel in de lijn van zijn denken past. Ook over de rol van de mens in de natuur hadden deze denkers het nodige te zeggen. Dat alles laten we hier onbesproken. Hier ligt de focus op de zoektocht naar de oerstof en daarmee naar een rationeel te begrijpen eenheid in een bruisende en chaotisch ogende wereld.

De zoektocht van deze drie denkers heeft naar het oordeel van veel filosofen en historici een beslissende invloed gehad op het Westerse denken en op de wetenschap. Ze grepen niet terug op mythes en gebruikten geen verhalen waarin goden samen met mensen de gebeurtenissen veroorzaakten. Er werd geen beroep gedaan op aan de natuur externe krachten die dan van goden afkomstig zouden zijn. Hoe fantastisch de voorstellen voor hun oerstoffen ook klinken en hoe onterecht misschien ook de aannames zijn, ze zijn in elk geval beredeneerd en grijpen niet terug op het magisch ingrijpen van goden. Door de natuur rationeel te proberen te begrijpen sloegen ze een nieuwe weg in. Het is die weg die meer dan 2500 jaar later nog steeds gevolgd wordt in de moderne wetenschap en in grote delen van de filosofie. Niet de concrete voorstellen zijn dus het belangrijkste product van hun werk, maar de manier waarop ze de wereld al denkend hebben benaderd.

Als er een groep van mensen is de eretitel pioniers van de rede verdienen, dan is het het drietal Thales, Anaximander en Anaximenes.

Lees verder

• Cultussen en mythen in het oude Griekenland
• Heraclitus van Efeze: leven en denken in vogelvlucht