Het Nihilisme: de waarheid bestaat niet

Nihilisme is een overtuiging waarbij men nergens waarde aan hecht. Er is geen waarheid, want elke waarheid heeft haar eigen imperfectie. Westerlingen kennen nihilisme vooral door de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (foto).

Inhoudsopgave

• Nihilisme
• Rusland: Bakunin (1814-1876)
• Friedrich Nietzsche (1844-1900)
• Oswald Spengler (1880-1936)
• Helmut Thielicke
• Rellen in Londen in 2011
• YOLO

Nihilisme

Nihilisme komt van het Latijnse woord “nihil”, dat “niets” betekent. Het is de filosofische overtuiging van het 'geloven in niets'. De enige waarheid, is dat er geen waarheid bestaat. Nihilisme is het geloof dat alle waarden en normen in essentie geen betrouwbare basis hebben. Nihilisme wordt vaak geassocieerd met pessimisme. Een echte nihilist zou in niets geloven, aan niemand verantwoording afleggen en geen doel in het leven hebben, behalve een drang tot vernieling.
Nihilisme wordt meestal in één adem gezegd met Friedrich Nietzsche. Die beweerde dat de destructieve effecten van het nihilisme uiteindelijk alle morele waarden en religieuze overtuigingen zouden uitroeien.

Rusland: Bakunin (1814-1876)

Mikhael Bakunin vond dat het volk niet langer moest geloven in halve waarheden zoals die door de machthebbers werden verteld. De kerk, de staat en de gezinswaarden werden verworpen. In plaats daarvan moesten mensen zich baseren op materialisme en rationalisme. Het nastreven van kennis op basis van materialisme en rationalisme, en het nastreven van individuele vrijheid moesten de leegte opvullen. Tegen het einde van de negentiende eeuw werden met 'nihilisten' in Rusland eigenlijk terroristen of politieke activisten bedoeld. De weinig georganiseerde anarchistische bewegingen die Bakunin beïnvloedde met zijn nihilisme waren in vele kleine 'milities' gesplitst en zorgden voor bomaanslagen en andere terreur.

In West-Europa is nihilisme eerder gekend als een filosofie, dan als anarchistische beweging. Hier wordt nihilisme veel makkelijker gelinkt aan Nietzsche dan aan Bakunin.

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Volgens Nietzsche is nihilisme het zo sterk mogelijk verwerpen van opgelegde waarden en betekenissen (door de samenleving). “Nihilisme is … niet enkel het geloof dat alles het verdient om te verdwijnen; maar men neemt daar actief aan deel, men vernielt.” (Will to Power) Het instorten van deze betekenissen en waarden zullen de meest destructieve krachten ontketenen, en de grootste crisis van de mensheid starten. Een nihilist is dus per definitie ook ongelovig.

Oswald Spengler (1880-1936)

Oswald Spengler, die geloofde dat Nietzsche het bij het rechte eind had over nihilisme, vertelde in 'the decline of the west' dat alle grote, maar uiteindelijk mislukte samenlevingen (omdat ze ten onder gingen) ten prooi vielen aan nihilisme. Eeuwenoude tradities en culturen sneuvelden telkens wanneer een groot rijk instortte. Volgens hem waren er ook verschillende 'soorten' nihilisten. De 'Faustiaanse' nihilisten breken actief waarden, normen en ideeën af, de 'Apollonianen' kijken toe naar dat spektakel, zonder in te grijpen, en de 'Indiaanse' nihilisten keren in zichzelf, ze willen er niets mee te maken hebben en trekken zich er niets van aan.

Spenglers conclusie is dan ook dat het westen al in een ver gevorderd stadium van afbraak is: alle soorten nihilisten zijn de verschillende (West-Europese) autoriteiten aan het ondermijnen. Spenglers drastische conclusies hebben voor een deel te maken met zijn Duitse nationaliteit. Toen hij het boek in het interbellum schreef waren er al grote problemen in Duitsland, na het voor Duitsland vernederende Verdrag van Versailles. Die problemen zouden uiteindelijk leiden tot de opkomst van de nazi's, die zich gesterkt wisten door theoriën zoals die van Spengler. Om dit verval van Europa tegen te gaan, moesten Europeanen zich verzetten tegen vreemde invloeden die de oude tradities en culturen bedreigden: Slaven (o.a. Russen), joden, zigeuners, … werden het mikpunt.

Helmut Thielicke

“Nihilism literally has only one truth to declare, namely, that ultimately Nothingness prevails and the world is meaningless” (Nihilism: Its origin and Nature, with a Cristian Answer, 1969).
Vanuit het nihilistisch perspectief is het leven en de hele wereld dus amoreel. Er zijn geen waarden en normen die 'de waarheid' zijn, en dus de moeite om na te leven. Dit soort attitude leidt volgens Thielicke tot verschrikkingen zoals de nazi-terreur. Hier kan je vragen bij stellen, want die nazi-terreur vereiste net orde, soldaten en werklieden die kritiekloos bevelen opvolgen omdat ze geloven in het verhaal dat hen wordt verteld. De meesten namen er aan deel uit 'overtuiging' dat het nihilisme en vreemde invloeden alsnog terug te dringen waren. Omdat ze zo overtuigd waren kan je hen nog moeilijk nihilisten noemen. Voor een nihilist zoals o.a. Nietzsche dat zag was ook het nationaal-socialisme eigenlijk waarde(n)-loos. Het nazisme was dus eerder een antibeweging of een reactie op het nihilisme. Wat het nationaal-socialisme (fascisme) en het nihilisme wel gemeen hebben is de afkeer voor de Verlichting. Beiden zijn anti-Verlichtingstradities in het denken geworden, zij geloven niet in de vrijheid, gelijkheid of maakbaarheid van de mens.

Rellen in Londen in 2011

Tijdens deze rellen werden door enkele honderden jongeren in Londen veel vernielingen aangebracht. Er werden huizen en auto's platgebrand, winkels en distributiecentra leeggeroofd. In de nieuwsberichten kregen we vaak te horen dat deze rellen zo 'betekenisloos' waren. Er zat geen politieke partij achter, al-qaeda had er niets mee te maken. Wat we wel weten: de meeste jongeren waren laagopgeleid, woonden in achtergestelde wijken en hadden weinig hoop op werk. Het zou dus best wel kunnen dat deze uitbarsting van zinloos geweld het soort vernieling is dat Nietzsche nihilistisch zou noemen.
Waar Bakunin nihilistisch geweld nog als 'creatief' bestempelde (men moest oude structuren vernielen om een vrije wereld te creeëren), wordt dit geweld in Londen soms 'recreatief' genoemd. De jongeren deden het als tijdverdrijf, zoals anderen gaan bowlen of fietsen. Dit geweld zo benoemen lijkt onterecht door de sociale en economische situaties van de jongeren, maar als dit etiket klopt waren deze jongeren 'echte nihilisten' zoals Nietzsche ze definieerde, die écht doelloos alles afbreken waar anderen wel in geloven.

YOLO

De afkorting staat voor “You Only Live Once” – je leeft maar één keer. De voorbije jaren lijken jongeren deze uitdrukking steeds vaker te gebruiken. Dit betekent waarschijnlijk ook dat steeds meer jongeren zichzelf hierin kunnen vinden bij het vormen van hun identiteit. Dit kan de basis vormen van een nihilistische levenshouding. Je leeft maar één keer, dus het maakt niet uit hoe bont je het maakt, hoeveel je vernielt of hoeveel mensen je haten. Maar YOLO is ook vaak helemaal niet nihilistisch. Je leeft maar één keer wilt voor velen net zeggen dat je zoveel mogelijk betekenis moet geven aan je leven. Dat je maar een korte tijd hebt om ideeën te bedenken, te schrijven, te feesten, etc. Je leeft maar één keer, dus maak er het beste van, voor jezelf en de anderen.

Lees verder

• Atheïsten en theïsten: bestaat er een god?
• Gelukkig zijn volgens Epicurus
• Het probleem van het lijden
• Solipsisme: wat is reëel en wat is illusie?
• Spaarpot kleingeld: waar inwisselen?