recensie

Een walvis als boterham, Herinneringen van een walvisvaarder

Cor Gransbergen is Amelander en hij was in zijn jonge jaren walvisvaarder op de Willem Barendsz en op jagers die samen met het fabrieksschip Barendsz op walvissen joegen, net na de Tweede Wereldoorlog. In 2018 – Gransbergen is dan 89 jaar oud – verschijnt het boek met zijn herinneringen: ‘Een walvis als boterham. Herinneringen van een Amelander walvisvaarder.’ De correspondentie van Gransbergen met zijn ouders vormt de basis van de verhalen. De brieven waren bewaard gebleven in een kistje en toen ze tevoorschijn kwamen was het zijn vrouw Hennie meteen duidelijk dat er een boek moest komen.

Herinneringen van een walvisvaarder

• Nederland weer ter walvisvaart
• Na de Tweede Wereldoorlog
• Willem Barendsz
• Brieven in een kistje
• Boek van Cor en Hennie Gransbergen
• Een walvis als boterham
• Het leven aan boord
• Laurens Hacquebord
• Herinneringen van een Amelander walvisvaarder
• Fantastisch boek

Nederland weer ter walvisvaart

Nederland kent de walvisvaart van eeuwen geleden, met vertegenwoordigers als Hidde Dirks Kat en Marten Jansen, Commandeurs van Ameland. Dat was in de 17e en 18e eeuw, in de tijd van varen onder zeil en harpoeneren vanuit sloepen die geroeid werden, met harpoenen aan een lijn, die moesten worden geworpen. De tijd waarover Cor Gransbergen vertelt is de periode van na de Tweede Wereldoorlog.

Na de Tweede Wereldoorlog

Nederland was allang met de walvisvaart gestopt. Die was niet winstgevend genoeg meer. Na de Tweede Wereldoorlog was er echter grote behoefte aan oliën en vetten voor de margarine-industrie. Walvistraan was een geschikte bron en Nederland maakte in 1945 al plannen om weer ter walvisvaart te gaan. Een Zweedse tanker werd omgebouwd tot fabrieksschip en samen met acht stoomjagers, de boten die achter de walvissen aan moesten jagen om ze met een harpoenkanon te vangen, voer ze in oktober 1946 uit naar Antarctica. Daar zaten de meeste walvissen.

Willem Barendsz

Het fabrieksschip en moederschip van de walvisvloot werd Willem Barendsz gedoopt. De Willem Barendsz I zou van 1946 tot 1955 walvissen vangen en verwerken voor Nederland. In 1955 kwam de Willem Barendsz II. Dat walvisfabrieksschip deed van 1955 tot 1964 dienst. Cor Gransbergen voer vanaf 1953 op de Willem Barendsz I en later, met de Willem Barendsz II op een jager van de vloot, tot 1962. De Amelander maakte tien reizen naar het Zuidpoolgebied. Hij begon als speksnijder (haaky boy) en maakte zo één reis. Daarna werd hij kok en hofmeester. Hij was zoon van een bakker en kon brood en gebak bakken als de beste en veroverde er de harten van bemanning en kapitein mee.

Poolreiziger

Het schip Willem Barendsz is genoemd naar de ontdekkingsreiziger en poolonderzoeker Willem Barentsz van Terschelling. Deze kapitein is beroemd geworden door het verhaal van de overwintering op Nova Zembla.

Brieven in een kistje

Hennie Gransbergen-Meijer vond bij een verhuizing in 1970 op zolder een kistje met daarin de jarenlange correspondentie van Cor met het thuisfront. Ze schatte de brieven meteen op waarde en maakte er uittreksels van en ordende de papieren in mappen. In 2016 besloot ze dat voorwerk verder uit te werken tot een echt boek en verzamelde ze informatie van rederij Vinke & Co om erin te verweven. Het boek kwam er om de kinderen en kleinkinderen van Cor en Hennie en die van de scheepsmaten van Cor te laten lezen wat hun vaders en opa’s hebben meegemaakt en waarom ze maanden van huis gingen naar het Zuidpoolgebied.

Boek van Cor en Hennie Gransbergen

De naam van Cor staat op het titelblad als auteur van het boek. Daar had ook Cor en Hennie Gransbergen kunnen staan. De basis vormen de schrijfsels van Cor, uit de tijd dat hij een jongeman was. Het bewerken is van de hand van Hennie, zoals in de colofon is aangegeven. Zij schreef ook de inleiding van het boek.

Eiland van Hidde Dirks Kat

Het boek kwam in 2018 uit, in het jaar dat op Ameland gevierd wordt als Eiland van Hidde Dirks Kat. Het hele jaar 2018 staat in het teken van walvisvaart en walvissen en dit boek sluit daar naadloos op aan, net als het hertaalde Dagboek van Hidde Dirks Kat en Duivelsdag op Groenland van Ype Poortinga.

Een walvis als boterham

De werktitel was een paar jaar lang ‘Het boek van Cor’. De hoofdtitel van het boek werd ‘Een walvis als boterham’, met als ondertitel ‘Herinneringen van een Amelander walvisvaarder’. De walvis die werd gevangen door de jagers van de Willem Barendsz kwam niet op het ontbijtbordje van de walvisvaarders terecht. Wel hadden vele gezinnen inkomsten uit de vangst van walvissen. Cor Gransbergen verdiende er zijn boterham mee en van Ameland waren er 33 mannen, uit Hollum, Ballum, Nes en Buren, die er hun geld mee verdienden. Dat is de walvis als boterham, als bron van inkomsten.

Diverse nationaliteiten

Het waren niet alleen Amelanders die op de Willem Barendsz en de jagers voeren. Ze kwamen van Terschelling en Schiermonnikoog, uit Katwijk en Scheveningen, Finland, Noorwegen en Zuid-Afrika. Het was een mengeling van nationaliteiten op de schepen.

Het leven aan boord

De verhalen in het boek beschrijven het leven aan boord van de Willem Barendsz en de jagers. Cor Gransbergen observeerde scherp en weet herinneringen zo te beschrijven dat het de lezer een goed beeld geeft van het leven van een walvisvaarder in de jaren na de Tweede Wereldoorlog. Als lezer vaar je met de verteller mee naar Amsterdam, Curaçao, Kaapstad, Zuidelijke IJszee, Trinidad, Madagaskar, Sanwicheilanden, Risszee, Roaring Fourties, Dakar, Kerguelen en zie je Antarctica in de verte.

Laurens Hacquebord

Het voorwoord is geschreven door Laurens Hacquebord, emeritus-hoogleraar Arctische en Antarctische studiën en voormalig directeur van het Arctisch Centrum van de Rijksuniversiteit Groningen. Hacquebord schrijft over de noodzaak om weer ter walvisvaart te gaan, over de Willem Barendsz en over het prachtige relaas dat Hennie naar aanleiding van Cor zijn herinneringen heeft geschreven. De poolonderzoeker noemt het boek een “zeer waardevol document”.

Ilustraties

De illustraties zijn van de hand van vader en zoon Wim en Mark Kiewiet. Op de voorkant van het boek prijkt een harpoenier, die net zijn harpoen heeft afgeschoten. In het water is een stukje van de rug van een walvis te zien en op de achtergrond drijft een ijsberg. De illustraties, ook die op de voorkant, zijn gemaakt met potlood.

Herinneringen van een Amelander walvisvaarder

De Amelander walvisvaarder is Cor Gransbergen, die tien jaar op de walvisvaarder voer. Eerst als speksnijder en later in de kombuis. In de jaren na de oorlog beschouwde hij de walvisvaart als een bedrijfstak die Nederland zou helpen er weer bovenop te komen. Gaandeweg leerde hij de schoonheid van de zeezoogdieren zien en na zijn carrière als kok voor de walvisvaarders stapte hij over naar het kamp dat strijdt voor bescherming van de walvissen. Hij volgt met argusogen de verrichtingen van Noorwegen en Japan, die, anders dan Nederland, zijn blijven jagen.

Walviskaken

Voor de Burgemeester Waldaschool aan de Ballumerweg in Nes op Ameland staan de walviskaken van een vinvis, die door Cor Gransbergen zijn meegenomen naar het eiland.

Fantastisch boek

Het is een fantastisch boek, dat met rake observaties een beeld geeft van het leven aan boord en de praktijk van een walvisvaarder. Het zijn persoonlijke verhalen en dat is een van de charmes. Voor wie iets van die geschiedenis wil weten is het smullen, juist vanwege de interessante details en de persoonlijke noten.

Het is wat storend dat er nogal wat zetfouten in zitten: dubbele spaties, hoofdletterfouten en af en toe een dubbel woord, maar uiteindelijk bederven ze het plezier van het lezen niet.

Wat de illustraties betreft is het spijtig dat er niet voor een andere techniek is gekozen; de grijze potloodtinten komen op het papier niet goed tot hun recht, waardoor de tekeningen wat slap aandoen. Het boek draait niet om de tekeningen, maar toch is het jammer dat men de kans om de mooie verhalen aan te scherpen met stevige illustraties voorbij heeft laten gaan. Dat ligt meer aan de gebruikte techniek dan aan het talent van de illustratoren.

Leesplezier

Het boek is heel goed in etappes te lezen; elk hoofdstuk staat op zich en is los van de andere te genieten. Al met al is het boek ‘Een walvis als boterham’ een aanwinst voor de boekenkast, een boek waar heel wat leesplezier uit te vissen is.

Een walvis als boterham

• Cor Gransbergen en bewerkt door Hennie Gransbergen-Meijer
• Uitgeverij Stichting De Ouwe Pôlle
• ISBN 978-90-801350-8-6
• € 14,95

Lees verder

• Dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat
• Dwergvinvis of Minke Whale in de Noordzee
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Zingen van walvissen - het lied van baleinwalvissen