recensie

Dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat

Hidde Dirks Kat leefde rond de eeuwwisseling van de 18e en 19e eeuw. Hij werd geboren in Hollum op Ameland en werd walvisvaarder en commandeur, kapitein ter walvisvaart. Kat maakte in 1777 een barre reis, leed schipbreuk en kwam op Groenland bij de Inuit terecht waar hij bijna een jaar verbleef voor hij de thuisreis kon aanvangen. Van zijn lotgevallen hield hij een dagboek bij dat in 1818 werd uitgegeven. Tweehonderd jaar later is dat dagboek hertaald in eigentijds Nederlands. Het boek werd uitgegeven ter ere van het Hidde Dirks Kat-jaar op Ameland. In het jaar 2018, waarin Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa is, heette Ameland het Eiland van Hidde Dirks Kat.

Commandeur Kat vertelt over zijn ontberingen

• Het dagboek van de Amelander walvisvaarder
• Vergeten schipbreuk
• Leesbaar Nederlands
• In de taal van Marten Martens
• In de hertaalde versie van 2018
• Fantastisch boek
• Groenland en walvissen
• HDK2018
• Het dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat

Het dagboek van de Amelander walvisvaarder

Het dagboek van Hidde Dirks Kat verhaalt over de belevenissen van de reis naar Groenland in het jaar 1777, de schipbreuk en de tocht van de overlevenden via het ijs naar het land van Groenland. Als de overgebleven mannen worden ontdekt door Inuit, worden ze meegenomen naar de nederzetting en verblijven bijna een jaar bij de ‘wilden’. Kat noemt de Inuit in zijn dagboek ‘wilden’ maar krijgt gaandeweg groot respect voor de inlanders vanwege hun vriendelijkheid, gastvrijheid en zeemanskunst en vakmanschap wat betreft de visserij en het bewerken van huiden.

Vergeten schipbreuk

‘De meest vergeten schipbreuk uit de vaderlandse geschiedenis 1777 – 1778’ is de ondertitel van Het dagboek. De belevenissen van commandeur Kat en zijn mannen bij Groenland wordt dan ook wel zo genoemd: ‘de meest vergeten schipbreuk uit de vaderlandse geschiedenis‘. Het verhaal kan zich meten met de grote klassieke avonturenverhalen van Captain Cook, Willem Barentsz en Ernest Shackleton en toch was het alleen op het thuiseiland van Kat bekend. Het hertaalde dagboek geeft commandeur Kat, een van de beroemdste Amelanders, de plek in de geschiedenis die hij verdient.

Marten Jansen

De geschiedenis van Kat en zijn mannen is uitgebreid met een kort verhaal in dagboekvorm van commandeur Marten Jansen uit Nes (Janzen wordt ook wel met een z geschreven). Hij was een tijdgenoot van Kat en voer ook in 1777 uit naar Groenland. Hij maakte een soortgelijk avontuur als collega Kat mee.

Leesbaar Nederlands

Toen het boek in 1818 uitkwam had schoolopziener Marten Martens uit Holwerd de taal van Kat al bewerkt in het Nederlands volgens de toen gangbare maatstaven. De schoolopziener had de taak het onderwijs op niveau te brengen en te houden en Nederland had in het begin van de 19e eeuw net nieuwe taalregels opgesteld. Volgens die taalregels bewerkte Martens het boek in prettig leesbaar Nederlands, geschikt voor de schooljeugd van zijn tijd. De titel was ‘Dagboek eener reize ter walvisch- en robbenvangst, gedaan in de jaren 1777 en 1778 door den kommandeur Hidde Dirks Kat’. ‘Met eene kaart van Groenland,’ werd er aan toegevoegd. Het boek is online te lezen en in 2008 door de Amelander Musea herdrukt in een uitgave over de Amelander walvisvaart. In 2018 verscheen een totaal nieuwe hertaling in hedendaags Nederlands. De sch van de 'walvisch' is verdwenen en het zeezoogdier wordt als 'walvis' beschreven. De spelling is gemoderniseerd en waar het oude Nederlands lastig te begrijpen was is er begrijpelijk Nederlands van gemaakt. Als voorbeeld tweemaal de laatste alinea van het dagboek:

In de taal van Marten Martens

27 september 1778
Daarna kwam ik den 27 September met een vaartuig op het eiland Ameland en ontmoette vrouw en kind in goede gezondheid. Het is mij onmogelijk deze zielroerende blijdschap te beschrijven. De menschen op straat hieven een vreugdegejuich aan en riepen elkander mijne terugkomst toe. God zij hardgrondig gedankt voor alle onverdiende genade, aan mij Hidde Dirks Kat bewezen!

In de hertaalde versie van 2018

27 september 1778
Daarna kwam ik op 27 september met een vaartuig op het eiland Ameland aan en trof vouw en kind in goede gezondheid. Het is mij niet mogelijk deze zeer aangrijpende blijdschap te beschrijven. De mensen op straat hieven een vreugdegejuich aan en riepen elkaar toe dat ik teruggekeerd was. God zij hartgrondig gedankt voor alle onverdiende genade, aan mij Hidde Dirks Kat bewezen!

Fantastisch boek

De geschiedenis van de walvisvaarder op het schip, op het ijs, in de kou en soms zelfs in het ijskoude water en daarna de redding door de Inuit en het verblijf in de Inuit-gemeenschap is fantastisch om te lezen. De versie uit 1818 is heel lezenswaardig; het Nederlands ligt niet zo ver van de tegenwoordige taal en de spelling van het begin van de 19e eeuw is charmant. Met de hertaling is die spelling gemoderniseerd, maar het verhaal is niet aangetast. Daardoor ademt het nog steeds een sfeer van vroeger. De hertaling heeft de eerste uitgave daarmee in zijn waarde gelaten.

Spannend en leerzaam

De geschiedenis is spannend, interessant en leerzaam. Dat was de oude versie en dat is de versie van 2018 ook. Het boek uit 2018 heeft een mooi stevig kaft en een aansprekende foto van een Groenlandse ijsmassa op de voorkant. Er zijn acht essays over Hidde Kat en de walvisvaart toegevoegd. Het is een interessante uitbreiding van het dagboek, dat op zich niet zo dik is en slechts 39 van de 112 bladzijden vult. De essays:

1. Initiator Dolph Kesslers - Het dagboek in context.
2. Poolonderzoeker Louwrens Hacquebord – De laatste walvisvaart van Hidde Dirks Kat
3. Neerlandicus Hans Beelen – Zee zeldzame lotgevallen. De meerstemmmigheid van het dagboek van commandeur Hidde Dirks Kat
4. Journalist en schrijver Gerrit Jan Zwier – Een wildeman in een schuitje
5. Museumvrijwilliger Aukje van Dijk – Het Ameland van Hidde Dirks Kat
6. Historica Marjan Procee – Het levensverhaal van Hidde Dirks Kat
7. Conservator Rijksmuseum Amsterdam Gijs van der Ham – Was Hidde Dirks Kat een held?
8. Theatermaker Marcel Slijm – Het grote ijs!

Illustraties en foto's
In het midden van het boek zit een katern met foto’s van Groenland en Inuit, door Dolph Kessler gemaakt. Hij nam ook het initiatief tot de hertaling. Egbarta Veenhuizen maakt voor de Kunstmaand van 2015 een tekening van Hidde Kat en die staat, met nog meer tekeningen van haar hand, ook in het kleurenkatern.

Groenland en walvissen

In de nieuwe versie van het dagboek ontbreekt de kaart van Groenland niet en ook het portret uit 1818 van commandeur Kat is er in te vinden, de karakteristieke tekening van de man met de hoge hoed. Verder staan er nog illustraties in over de walvisvaart en over walvissen, die een beeld geven van de zeezoogdieren en de barre omstandigheden waarin de walvisvaarders moesten werken. De illustraties zijn aangevuld met een tekening uit 1805 van Groenlanders, Inuit. Het originele dagboek is zonder illustraties, op de kaart van Groenland, het portret van Kat op de voorkant en een schematische tekening van het verblijf van de Inuit na. De foto’s en tekeningen vormen een aanwinst in de hertaling, omdat ze een beeld geven van de mensen, dieren en omstandigheden.

HDK2018

Het boek werd heruitgegeven in het festivaljaar HDK2018, dat twee jaar eerder begon met een kunstproject dat Buro HDK heette. Uit dat kunstproject groeide een jaar vol activiteiten rond walvisvaarder Hidde Dirks Kat en de uitgave van het hertaalde dagboek. Een stichting richtte een website in die "Eiland van …" heet en in 2018 was Ameland het 'Eiland van Hidde Dirks Kat'.

Eiland van Hidde Dirks Kat is een van de vele evenementen die onder de paraplu van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa, LF2018, vielen. De hele provincie deed mee aan het Culturele Hoofdstadjaar.

Het dagboek van de Amelander walvisvaarder Hidde Dirks Kat

De meest vergeten schipbreuk uit de vaderlandse geschiedenis 1777-1778

• Vormgeving: Wouter Nijman
• Hertaling: Jantine van der Knaap en Anna Trap
• Tekeningen: Egbarta Veenhuizen
• Fotografie: Dolph Kessler
• Uitvoering: hardcover
• Omvang: 112 pagina’s
• ISBN 978 949 205 241 4
• Uitgave: Wijdemeer & Mauritsheech Publishers
• Prijs: 14,95

Lees verder

• Walvisvaarder Hidde Dirks Kat van Ameland
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Walvissen groot en vet - Hans Beelen en Ingrid Biesheuvel
• Dwergvinvis of Minke Whale in de Noordzee
• Potvisstrandingen op de Waddeneilanden - Dwaalgasten