Hoe voorkom je misverstanden en boze reacties?

Hoe is het toch mogelijk dat iemand op een simpele vraag of opmerking bits of agressief kan reageren? Blijkbaar is er ongemerkt en onbedoeld een gevoelige snaar geraakt. Is het mogelijk dat zulke pijnlijke misverstanden voorkomen of tenminste verkleind worden? Het helpt als je beseft dat bij communicatie verschillende niveau's aangesproken worden. En dat wat in iemand omgaat op die manier zomaar naar buiten kan komen.

Een existentiële vraag

Een begrip verwijst niet zo zeer naar objectieve kenmerken als wel naar denkbeelden en die kunnen nogal verschillend zijn voor verschillende personen: gezellig, gezag, aardig, vrijheid, lief, moe, behulpzaam, lekker, etc.

Communicatie brengt niet alleen informatie (inhoud) over, maar legt ook een gedrag op (betrekking). Zo kun je het met elkaar eens zijn over de inhoud, maar niet over de manier waarop gecommuniceerd wordt, b.v.: Je nodigt een gezamenlijke vriend te eten uit zonder eerst je partner te raadplegen.

Interpersoonlijke perspectieven/zienswijzen

Communicatie is een niet aflatende stroom van zienswijzen:

• a) zo denk ik over mezelf
• b) zo denk ik over jou
• c) zo denk ik dat jij over mij denkt
• d) zo denk ik dat jij denkt dat ik over mezelf denk
• e) zo denk ik dat jij denkt dat ik over jou denk.

Alleen perspectief a) en b) zijn rechtstreeks van mezelf, alle andere zijn indrukken omtrent andermans indrukken. Om te weten of die indrukken kloppen moeten we het de ander vragen.

Als mijn zus vindt dat mijn vriendinnen mijn vriendschap zo waarderen, is het dan mijn zus die denkt dat mijn vriendinnen zo over mij denken, of is het ook wat mijn vriendinnen over mij denken?

Deze zienswijzen worden niet alleen met woorden (inhoud) uitgewisseld, maar ook door de manier waarop (gedrag) ze kenbaar gemaakt worden.

Verschil in reactie

Moeder (geïnteresseerd): "Hoe was het vandaag op school?"

• Kind A: "Leuk, we hebben…"
• Kind B: "Waarom wil je dat weten?"

De reactie van de ander vertelt je hoe hij/zij jouw communicatie heeft opgevat; als geïnteresseerd of als bemoeizuchtig.

Drie manieren om met deze zienswijzen om te gaan

1. Opmerken en op ingaan OO
2. Opmerken en tegen ingaan OT
3. 'Niet' opmerken NO; b.v. terugspelen: "dat weet je zelf wel!" Of: Over iets anders beginnen. Of: Iets gaan doen (TV kijken, strijken, etc.) Of: weglopen.

Els komt terug van een zieke vriendin. Ze vertelt Eric hoe ze haar zou willen helpen.

• Els vindt van zichzelf dat ze altruïstisch is.
• Els weet dat Eric graag op de hoogte is van wat ze doet.

Eric: "Je trekt je het lot van anderen nogal aan, ik vind dat je daarin overdrijft."

Els kan hierop op drie verschillende manieren ingaan. Op elk van deze drie manieren kan Eric ook weer op drie verschillende manieren ingaan. En op elk van die drie manieren kan Els op drie manieren reageren, etc., etc. Het gaat hier om het effect van de boodschap, de betekenis die de zienswijzen krijgen, niet om de intentie, de bedoelingen:

Jo komt thuis en ploft zuchtend in een stoel. Hanna brengt hem een biertje. Jo kan denken:

1. Ze merkt dat ik moe ben en een opkikkertje kan gebruiken!
2. Ziet ze niet dat ik nog te moe ben voor een biertje?
3. Ziet ze niet dat ik moe ben, waarom laat ze me niet met rust?

Stel: een volgende keer brengt Hanna Jo geen biertje en als hij in slaap valt maakt ze hem ook niet wakker voor het eten. Als Jo wakker wordt is hij teleurgesteld dat hij zijn avond verslapen heeft en kwaad op Hanna dat ze hem niet heeft wakker gemaakt. Hanna is dan weer kwaad omdat hij niet weet wat hij wil en zij het nooit goed kan doen. Waarop hij haar verwijt dat zij het verschil niet kent tussen even rusten en diep slapen. En Hanna zegt dat hij alleen aan zichzelf denkt. Etc.

OO: als er sprake is van opmerken en op ingaan, ervaren de betrokkenen dit als erkenning; ze voelen zich begrepen.
OT: als er voornamelijk sprake is van opmerken en er tegen ingaan, spreekt men van escalaties (ruzie volgt op ruzie).
NO: bij regelmatig en herhaaldelijk niet opmerken ervaren de betrokkenen dit als vervreemding.

Nut van zo'n ingewikkelde theorie

De visie/zienswijze die men steeds naar buiten brengt kan samenvallen met iemands binnenkant, maar dat is niet altijd zo.

Johan complimenteert Hannes met het gedegen project dat hij bij de directie heeft ingediend. Hannes zegt: "Spot er maar mee." Blijkbaar sluit het niet aan bij wat Hij van zichzelf (zijn project) denkt, waardoor het compliment niet aankomt én verkeerd wordt opgevat. Johan leert hiervan dat hij zijn waardering voor Hannes niet zomaar kan uiten, maar misschien moet doseren.

Daarnaast kan het zijn dat hij ook rekening moet houden met de timing. Je problemen bespreek je bijvoorbeeld beter als de ander het niet druk heeft of zelf met problemen worstelt. Je hoeft dus niet je zienswijze te veranderen, maar moet deze wel beter doseren en/of timen.

Het gaat er niet om gelijk of je zin te krijgen, maar dat je opmerkt wat de ander bezighoudt zodat diens visie bestaansrecht krijgt. Daarmee hoef je elkaars visie nog niet te delen!

• Mogelijk begrijpt Hannes hoe positief Johan is over zijn project. Het misverstand is dan opgelost, terwijl Hannes ontevreden blijft over zijn project.
• Als moeder merkt dat dochter B een andere zienswijze is toegedaan in plaats van te concluderen dat haar dochter lastig en tegendraads is, kan zij zich afvragen: hoe kan ik haar laten merken dat ik echt geïnteresseerd ben?

'Ik' is niet altijd 'ik'

'Ik' kan zijn: dat wat ik van mezelf denk en waarvan ik herhaaldelijk merk dat anderen dat ook vinden, of: dat wat ik opvang wat anderen van mij denken. Dit hoeft niet te kloppen, maar de 'ik' onderzoekt niet verder of dit zo is en of men er nog zo over denkt onder gewijzigde omstandigheden:

• Jef: "Kom maar niet naast mij zitten, ik ben een vervelend type."
• Rik: "Ik ben geniaal, laat mij dat varkentje maar wassen."
• De buurvrouw klaagt dat ze zo nerveus is. Petra raadt haar aan meer te ontspannen, waarop de buurvrouw haar afkat: "Je moet niet denken dat ik daar ook nog tijd voor heb."

Petra nam haar buur letterlijk. Later blijkt dat haar buur steeds van haar gezin te horen krijgt dat ze niet zo zenuwachtig moet zijn. Ze zocht daarom steun bij Petra, die haar die ook wilde geven, maar dat draaide uit op een misverstand. Na een tweede gesprek onderzoekt en ontdekt de buur dat ze niet nerveus is, maar het wel soms wordt als haar gezinsleden niet opmerken dat ze het druk heeft.

Een 'ik'-boodschap kan betrekking hebben op de ander

• 'Ik vind dit lekker' betekent eigenlijk: jij hebt lekker gekookt.
• 'Ik heb hoofdpijn' = jij bent druk.
• 'Ik vermaak me uitstekend' = je bent goed gezelschap.

Interpersoonlijke perspectieven zijn geen geïsoleerde fenomenen

• Dat bespreek ik met hem onder vier ogen, niet tijdens de vergadering.
• Dat je me slordig vindt kun je me best zeggen, maar niet waar mijn ouders bij zijn.

Als meer dan twee personen aanwezig zijn wisselt men meer interpersoonlijke perspectieven uit dan men beseft

• Ouders belonen één van hun kinderen waar de anderen bij zijn. De anderen kunnen dat opvatten als: "wij hebben ons niet goed genoeg ingezet," terwijl dit niet zo bedoeld is.
• Een medewerker geeft te kennen hoe hard hij gewerkt heeft. De teamleider merkt dit op en beaamt het. De collega's zouden kunnen denken: "alsof het bij ons allemaal vanzelf gaat en wij niet hard werken."

De kans op zulke zijdelingse effecten is groter als mensen een moeilijke periode doormaken.


Zo wordt begrijpelijk hoe iemand op een simpele vraag/opmerking bits of agressief kan reageren. Dit is een gevolg van het omgaan met subtiele boodschappen die persoonsgebonden snaren raken. Er is geen recept om misverstanden te verkleinen. Wel helpt het als je beseft dat er steeds sprake is van een gelaagd communicatieniveau en dat wat in iemand omgaat op die manier naar buiten komt.