Onze loyaliteiten verbinden heden en verleden

Het verleden is nooit een afgesloten hoofdstuk. Het spreekt regelmatig een woordje mee, al zijn we ons dat niet bewust. Het kan een richting zijn waarin we de oplossing van een communicatieprobleem moeten zoeken. Het verleden dat zich doet gelden in gewoontes, tradities, levensbeschouwing, loyaliteiten en familiale geschiedenissen. Ons leven, ons handelen en communiceren, is dermate doordrenkt van ons verleden dat dit vaak allerminst expliciet is. Niet voor de anderen en evenmin voor onszelf.

Loyaliteiten

verleden als geschiedschrijving

Het verleden is altijd aanwezig in de hier en nu-beïnvloeding. Of dat aan de oppervlakte komt hangt ervan af of het verschil in betekenisverlening van feiten of gebeurtenissen opgemerkt wordt.

• Onzichtbaar: Tijdens haar eerste werkweek raakt Marjolein in de war omdat Marja onomwonden haar waardering uitspreekt. Later vraagt Marja aan Marjolein of ze weinig zelfvertrouwen heeft; ze is zo gesloten,verlegen. Marjolein vindt zichzelf helemaal niet verlegen en weet zeker dat ze genoeg vertrouwen heeft. Als ze om uitleg vraagt, verklaart Marja dat Marjolein heel verbaasd reageerde op haar complimenten.
• Zichtbaar: Dan begrijpt Marjolein het: ze is niet gewend complimenten te krijgen. Op school kreeg ze alleen te horen wanneer het niet goed ging, als het goed ging was dat vanzelfsprekend, zo hoorde het immers? Voordat het uitgesproken werd, gaf Marja steeds meer complimenten om Marjolein meer zelfvertrouwen te geven en raakte Marjolein steeds meer in de war. Zo beïnvloeden zij elkaar doordat ze de verklaring van elkaars gedrag zoeken in persoonseigenschappen of karaktertrekken.

Inhoudelijke trouw

Bepaald gedrag kan op zich onbegrijpelijk zijn. Het wordt pas begrijpelijk binnen de context van bijvoorbeeld tradities binnen gezin, sociale klasse, levensbeschouwing, school, werk, enzovoort (loyaliteit). Die omgangsvormen zijn niet altijd expliciet.

Schijnbaar afvallig gedrag

Je huidige gedrag is gebaseerd op je verleden. Dit maakt het voor de ander moeilijk interpreteerbaar als het gedrag op het eerste gezicht niets meer te maken heeft met vroeger of er zelfs tegenovergesteld aan is. Op inhoudelijk niveau zou men kunnen spreken van niet loyaal gedrag, terwijl op beroepsniveau spraken is van loyaal gedrag:

Jeroen is niet geslaagd in zijn studies hoewel hij intelligent genoeg is. Hij wordt vrachtwagenchauffeur. Zijn vader (zoon van een arbeider) was notaris, zijn moeder arts, zijn zus is psychologe. Het kan zijn dat Jeroen het onbewust opneemt voor zijn opa-arbeider en zich op zijn manier verzet tegen arrivisten.

Conflicten: toen en nu

Men kan in de knel komen tussen ogenschijnlijk onverzoenlijke ordeningen, zoals tussen verticale loyaliteiten (familie van herkomst) en horizontale loyaliteiten (partners, collega's, zussen, broers):

• Ronald en Inge wonen samen en hebben vrienden van Inge uitgenodigd. Eén van de vrienden begint over zijn problemen. Inge gaat er op in door vragen te stellen en begrip te tonen. Ronald zwijgt. Als ze weg zijn vraagt Inge geërgerd of Ronald haar vrienden niet mag. Hij ontkent. De vrienden komen minder vaak. Inge wijt dit aan Ronalds 'ongastvrije' en 'ongeïnteresseerde' houding. Ronald houdt vol: Inges vrienden zijn welkom.
• Wat wil het geval? Inge komt uit een gezin waar ieder met zijn problemen terecht kon. Ronald heeft juist altijd geleerd dat het van ongepaste nieuwsgierigheid getuigd om in te gaan op problemen van anderen en je er mee te bemoeien. Voor persoonlijke zaken moet je bij je partner of familie zijn.

Loyaliteitsproblemen kunnen pas als 'verschillen' bestaan als de betrokkenen ze in hun familiecontexten kunnen zien. Elke familie heeft op zijn eigen manier het beste voor met de ander. De varianten/vormen kunnen echter zo uiteenlopen dat men moeilijk of niet meer kan zien wat er achter steekt.

Conflicten 'nu en nu'

• Veel mensen wringen zich in 1000 bochten om in een periode van overwerk én voldoende tijd aan hun gezin te besteden én solidair te zijn met hun collega's.
• Menigeen vindt het weekend te kort om én contact te onderhouden met vrienden én huishoudelijke klussen te doen.
• Veel hulpverleners kennen de spanning die ontstaat wanneer cliënten zich beklagen over slechte ervaringen met collega-hulpverleners.

Deze 'toestanden' zijn niet zomaar op te lossen of een kwestie van keuzes maken. Je kunt grenzen trekken als:

1. erkend wordt hoe moeilijk het is een keuze te maken en
2. beseft wordt dat teleurstellingen eigen zijn aan het samenleven/-werken.

Beperkingen

Het verleden is meer dan alleen de familiale geschiedenis: An stapt over van de welzijnssector naar de profit-sector. Na drie maanden is ze uitgeput; volgens haar door stress op het werk. Een ex-collega herinnert haar eraan dat in haar oude baan de werkdruk minstens zo hoog was. Dan realiseert An zich dat ze zich schaamt omdat ze de medemenselijkheid in haar oude baan heeft afgeschreven voor een hoger loon. Ze mist de pluspunten van haar vroeger werk. Dat lucht haar op. Ze dacht dat ze zich moeilijk kon aanpassen aan haar nieuwe job vanwege haar opvoeding.

Determinisme

De geschiedenis is slechts één element in de grotere verbanden. Pas op voor determinisme! Want daarmee kom je in het oorzaak-gevolg schema terecht (lineaire gedachtengang). De vraag is niet: wat is er vroeger gebeurd dat deze persoon zich zo gedraagt? Maar, kan de geschiedenis van mensen en loyaliteiten enigszins de huidige beïnvloedingen en het verloop van de gebeurtenis contextualiseren / betekenis verlenen?
Het voordeel van het circulaire verklaringsprincipe is dat het ons van strak determinisme verlost.

Mensen kunnen de balans pas opmaken als ze beseffen dat het verleden vele kanten heeft, afhankelijk van de kijk erop. Deze kijk kan wijzigen door de communicatie hier en nu. (Met je geschiedenis afrekenen wil zeggen: alles een plaats geven, zowel de goede als minder goede ervaringen.)

Sociale zienswijze

• Tom zou graag per fiets zijn patiënten bezoeken. Toch gebruikt hij de auto omdat hij bang is niet serieus genomen te worden.
• Teresa woont in een 'nette buurt'. Er wordt wekelijks gepoetst en gras gemaaid. Als een vriendin haar daarbij onverwacht aantreft, zegt ze: "Wat ben jij burgerlijk geworden!"

Er is hier sprake van een loyaliteitsconflict. Je kunt niet altijd kiezen, dat kan pas als je voldoende het gevoel hebt bij een groep te horen en daaraan loyaal te zijn. De geschiedenis speelt daarbij ook een rol.

Het dwingende karakter van loyaliteiten kan tot mildheid uitnodigen: het besef dat 'veranderen' een moeizaam proces is en blijft.