recensie

De traanjagers – Herinneringen van naoorlogse walvisvaarders

Anne-Goaitske Breteler ging op jacht naar walvisvaarders in Noordoost-Friesland. Daar leven ten tijde van haar zoektocht, de jaren voor 2018, nog mannen die kunnen vertellen over de Nederlandse naoorlogse walvisvaart met de Willem Barendsz als moederschip. De verhalen over de jacht op vinvissen en potvissen liggen de mannen nog altijd voor op de tong. Ze zijn bejaard en Breteler is net op tijd om hun verhalen op te schrijven in een boek over de Nederlandse walvisvaart van na de Tweede Wereldoorlog: De traanjagers.

Een boek over de jacht naar walvistraan

• Nederlandse walvisvaart
• Op walvisjacht met de Willem Barendsz
• Herinneringen van naoorlogse Walvisvaarders
• Anne-Goaitske Breteler
• Over het boek van Breteler
• Presentatie van De traanjagers
• Beschermde dieren

Nederlandse walvisvaart

De Nederlandse walvisvaart is roemrucht. Duizenden walvissen lieten het leven door de harpoenen van Nederlandse jagers. Het begon in de 17e eeuw en duurde tot 1873. Toen waren de oceanen zo leeg gevist, dat de vaart niet meer rendabel was. Het ging om de traan, die grondstof werd voor diverse producten, zoals lampolie, verf en zeep. Ook werd het gebruikt in de leerlooierij. Nederland ving de walvissen niet om zijn vlees. Het werd een gouden tijd voor gebieden waar veel walvisvaarders vandaan kwamen. Terschelling, Ameland, Texel, Den Helder en Huisduinen leverden opvallend veel walvisvaarders en commandeurs.

Commandeur Hidde Dirks Kat

Hidde Dirks Kat van Ameland is een van hen. Wat hij meemaakte schreef hij op in een dagboek dat is uitgegeven. Het verhaal is te vergelijken met de overwintering op Nova Zembla van Willem Barentsz en zijn mannen.

Op walvisjacht met de Willem Barendsz

Na de Tweede Wereldoorlog pakte Nederland tijdelijk de walvisvaart weer op. Er was grote behoefte aan de grondstoffen die de jacht leverde. Rond de tijd van de Koreaoorlog (1953) werd het een erezaak dat Nederland in zijn eigen behoefte aan vetten kon voorzien en walvissen waren daarvan de leveranciers. De Willem Barendsz I en Willem Barendsz II zorgden ervoor dat de vetten in Nederland werden afgeleverd. Tientallen jonge mannen van de Waddeneilanden en Noordoost-Friesland monsterden aan en van al die walvisvaarders zijn er in 2018 nog enkele taaie rakkers in leven. Zij vertellen over hun ervaringen en dat levert boeiende verhalen op.

Cor Gransbergen

Cor Gransbergen van Ameland is een van die mannen en hij werkt mee aan het boek van Anne-Goaitske Breteler. Het boek dat Gransbergen schreef - een ‘Walvis als Boterham’ kwam in maart 2018 uit en vertelt over zijn belevenissen - sluit naadloos aan bij het boek ‘De traanjagers’ dat eind mei 2018 uitkwam.

Herinneringen van naoorlogse Walvisvaarders

De walvisvaarders die Breteler te spreken krijgt waren ‘gewone jongens’ uit Friesland, die na aanmonstering maandenlang van huis waren. Ze reisden naar Curaçao, Zuid-Afrika, zagen de Tafelberg en de weidsheid van de oceanen. Ze gingen in de jaren 50 en 60 van de 20ste eeuw naar het Zuidpoolgebied om walvissen te vangen en verwerken. Ze woonden destijds in dorpen in Noordoost-Friesland en monsterden aan op de Willem Barendsz, het Nederlandse walvisverwerkingsschip. Ze moesten hard werken, zagen veel en beleefden avonturen. Ondanks de ontberingen zien de mannen terug op een mooie tijd.

Anne-Goaitske Breteler

Anne-Goaitske Breteler – ze is 22 jaar oud als het boek uitkomt – is in Noordoost-Friesland geboren en opgegroeid. Voor ze in Amsterdam Culturele Antropologie en Publieksgeschiedenis ging studeren had ze een bijbaantje in een café. Het was walvisvaardersafé De Bûnte Bok Lioessens. Voorheen was het De Albatros van walvisvaarder Jaap van der Wagen. Oud-walvisvaarders kwamen daar aan de stamtafel hun herinneringen ophalen en aan de muren hingen objecten die aan die tijd refereerden: snijmessen, potvistanden, een opgezette albatros. Als tiener raakte Breteler geïntrigeerd door die objecten en verhalen, de mannen en hun bijnamen. Het werd het begin van een onderzoek naar wat de mannen bond, de naoorlogse walvisvaart. Ze bezocht de walvisvaarders thuis en tekende hun verhalen op.

Walvis

Breteler en walvissen horen sinds de keukentafelgesprekken en de verschijning van het boek voor altijd bij elkaar. Ze draagt een kettinkje met een walvisje om de nek en gaat een tattoo laten zetten. Van een walvis.

Over het boek van Breteler

Breteler luistert allereerst naar de verhalen van haar beppe, grootmoeder, over de naoorlogse periode. Ze spreekt met Durk van der Veen, bezoekt Wiep de Jong, zit aan tafel met Hillebrand Feenstra, bezoekt Nutte Dijkstra en hoort de ervaringen van Bauke Hofman, Cor Gransbergen en Gerlof Groen aan.

Verhalen en achtergrondinformatie

Van al die verhalen is het boek samengesteld, aangevuld met informatie over de naoorlogse periode in Nederland, walvissen en walvisvaart en de praktijk op de Willem Barendsz. Het zijn verhalen geworden met persoonlijke noten van de schrijfster, die verteld worden alsof ze er zelf bij was en die de lezer meeslepen naar de keukentafel van de mannen en in die avontuurlijke periode waarover ze vertellen. Breteler verwoordt de herinneringen krachtig en op een prettig leesbare manier.

Mannen met baarden

In het boek zijn de geïnterviewden te zien op foto’s, als jonge mannen op het dek van de Willem Barendsz, tot hun knieën in de walvisblubber, op stap in Kaapstad of liggend in hun kooi. Sommigen lieten hun baarden staan, al of niet vanwege een weddenschap. Het levert prachtige foto’s op van mannen met baarden in de kracht van hun leven. De schrijfster mocht in persoonlijke fotoboeken bladeren en daar passende foto's uit kiezen. Ze heeft goed gekozen: mannen aan het werk, mannen rustend of gekjagend op het schip, mannen in hun vrije tijd en mannen die thuis komen of thuis zijn. Breteler koos veel foto's van toen. Bij enkele hoofdpersonen is een foto toegevoegd uit de tijd dat de schrijfster bij de vertellers aan tafel zat. Het is voor de lezer een spel om de tachtiger te herkennen in de kiekjes van de twintigers.

Weemoed naar avontuur

Anne-Goaitske Breteler verheerlijkt op geen enkele manier de walvisvaart. Ze heeft de verhalen verzameld en de walvisvaarders, hun kinderen en kleinkinderen en iedereen die op enige manier geïnteresseerd is in die geschiedenis, een plezier gedaan door er een boek van te maken. Iedereen kan er nu kennis van nemen. Door het lezen van de verhalen is de weemoed van de mannen naar avontuur, kameraadschap en de tijd dat ze de wereld aankonden te voelen en de praktijk van de walvisjacht te begrijpen. Anne-Goaitske Breteler heeft het fantastisch opgeschreven, wordt nergens sentimenteel of activistisch, maar neemt de lezer mee in de wereld van de naoorlogse walvisvaarders. 'De traanjagers' is een aanwinst voor de boekenkast.

Presentatie van De traanjagers

'De traanjagers' werd op 14 juni 2018 in Amsterdam in het Friese café-restaurant Thuskomme gepresenteerd. Een handvol van de walvisvaarders die voor het boek was geïnterviewd reisde met een speciaal voor de gelegenheid geregelde bus naar de hoofdstad om erbij aanwezig te zijn.

Professor Jaap Bruijn, medeschrijver van het boek 'De laatste traan', sprak er, net als Midas Dekkers. Vader Gerrit Breteler en broer Hylke Breteler verzorgden de muzikale omlijsting en zongen een achttiende-eeuws walvisvaarderslied. Tattoo-koning Henk Schiffmacher interviewde ter plekke drie van de walvisvaarders: Durk van der Veen en Nutte Dijkstra uit Oosternijkerk en Wieb de Jong uit Anjum. Brand Feenstra uit Ternaard maakte het feestje niet meer mee, hij overleed in februari 2018.

De traanjagers
Herinneringen van naoorlogse walvisvaarders

• ISBN: 9789462983816
• Auteur: Anne-Goaitske Breteler
• Uitgeverij: Amsterdam University Press
• Mei 2018
• Prijs: € 14,99

Beschermde dieren

Walvissen zijn prachtige dieren en zeventig jaar na de oorlog zijn de meeste Nederlanders wel overtuigd dat de walvisjacht wereldwijd moet stoppen. Nederland is dan allang gestopt (in 1964), maar er zijn in de 21ste eeuw nog landen die de zeezoogdieren bejagen (Noorwegen, IJsland, Japan). Het boek van Breteler is geen vergoelijking van walvisvaart, maar staat vol herinneringen aan een boeiende tijd.

Kakebiën

Restanten van de 17e en 18e eeuwse walvisvaart zijn op de Waddeneilanden te zien in de vorm van kakebiënen, stukken walviskaak die als afrastering zijn gebruikt. Sommige dierenactivisten menen dat die eeuwenoude stukken kaak verwijderd moeten worden, omdat het herinnert aan een wrede walvisjacht. De eilanders koesteren de restanten walviskaak juist als een deel van de eilandgeschiedenis, net als de commandeurshuizen en attributen die uit die tijd bewaard zijn gebleven en in de musea zijn te zien. Ameland viert in 2018 het Eiland van Hidde Dirks Kat, niet om de walvisvaart te verheerlijken, maar om de man te eren die zo’n mooi dagboek schreef over zijn belevenissen als walvisvaarder en zijn overwintering bij de Eskimo’s op Groenland. Het is geen tijd om te herhalen, het past niet meer om op walvisjacht te gaan, maar de walvisvaart, en zeker ook de naoorlogse, is een boeiend gegeven.

Lees verder

• Scrimshaw – huisvlijt op een potvistand
• Een walvis als boterham, Herinneringen van een walvisvaarder
• Walvissen groot en vet - Hans Beelen en Ingrid Biesheuvel
• Walvisvaarder en commandeur Marten Jansen van Ameland
• Potvis - de diepzeeduiker met walschot en ambergrijs