Kende men in Bijbelse tijden al het begrip 'voltooid leven'?

In het boek 'Muggenzifters en zondebokken' schrijft Frederike de Raat dat men in Bijbelse tijden al bekend was met het begrip 'voltooid leven'. Zij schrijft dit op basis van Genesis 25:8 en 35:29 en Job 42:17. De drie verzen vertellen over de dood van respectievelijk Abraham, Isaak en Job en vertellen dat zij 'oud en der dagen zat' waren. Dit roept echter de vraag op of dit betekende dat zij een 'voltooid leven' hadden en of men in Bijbelse tijden daadwerkelijk bekend was met het begrip 'voltooid leven'.

• Het boek
• Oud en der dagen zat
• Het begrip voltooid leven
• 'Oud en der dagen zat'
• Abraham
• Isaak
• Job
• Richting een Bijbelse definitie van een 'oud en der dagen zat'
• Hadden Abraham, Isaak en Job een voltooid leven?
• De omstandigheden waarin Abraham stierf
• De omstandigheden waarin Isaak stierf
• De omstandigheden waarin Job stierf
• Was er sprake van een voltooid leven?

Het boek

Het boek Muggenzifters en zondebokken is volgens de Raat een lichtvoetige taalreis door de Bijbel. Deze reis wordt gemaakt aan de hand van spreekwoorden en gezegden die gebaseerd zijn op de Bijbel en die vandaag de dag nog steeds worden gebruikt. De 'reis' gaat langs de verhalen en andersoortige teksten waarop de spreekwoorden en gezegden gebaseerd zijn. Deze worden in het boek allemaal op ongeveer dezelfde manier besproken. Bij elk spreekwoord wordt verteld op welke tekst(en) het gebaseerd is, wordt een voorbeeldzin gegeven, wordt de betekenis uitgelegd en wordt de herkomst van het spreekwoord besproken. Ook worden eventuele bijzonderheden in manieren waarop spreekwoorden ontwikkeld of gebruikt zijn besproken.

Oud en der dagen zat

In de sectie over het spreekwoord 'oud en der dagen zat' schrijft de Raat dat dit betekent "Op hoge leeftijd sterven en klaar zijn met het leven". Als de voorbeeldzin die zij geeft om het spreekwoord te illustreren haar mening reflecteert, dan hoeft het sterven van iemand die oud en der dagen zat is volgens de Raat niet een dramatische gebeurtenis te zijn.

Zij vertelt over het gezegde dat dit op meerdere plaatsen in het Oude Testament gebruikt wordt, waaronder bij de beschrijving van de dood van Abraham (Gen. 25:8), Isaak (Gen. 35:29) en Job (Job 42:17).¹ Op basis hiervan concludeert zij dat men al in de tijd van de Bijbel vertrouwd was met het begrip 'voltooid leven'.

Het begrip voltooid leven

Volgens de NVVE (Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde - bron 7) kunnen mensen van mening zijn dat hun leven voltooid is. Voorbeelden van redenen hiervoor zijn lichamelijke aftakeling, afhankelijk zijn of worden van anderen, het (mogelijke) verlies van regie over het leven, het wegvallen van het sociale netwerk en het verlies van doel en zingeving. Volgens de NVVE kan een combinatie van deze zaken leiden tot levensmoeheid.

De adviescommissie voltooid leven, onder leiding van Paul Schnabel (bron 1), publiceerde in 2016 een onderzoeksrapport waarin de juridische mogelijkheden en maatschappelijke dilemma's met betrekking tot hulp bij zelfdoding aan mensen die hun leven voltooid achten behandeld worden. In dit rapport worden drie elementen onderscheiden die kenmerkend zijn voor 'voltooid leven':

1. "Het gaat om mensen die veelal op leeftijd zijn"
2. "die naar hun eigen oordeel geen levensperspectief meer hebben"
3. "en die als gevolg daarvan een actieve doodswens ontwikkeld hebben"

Het element 'lijden', dat men misschien zou verwachten als het gaat om een actieve doodswens, is bewust gemeden door de adviescommissie. De reden hiervoor is dat er gevallen zijn van mensen die hun leven voltooid achten zonder dat hier lijden aan ten grondslag ligt.

'Oud en der dagen zat'

In de drie de teksten (Gen 25:8; 35:29; Job 42:17) wordt beschreven dat respectievelijk Abraham, Isaak en Job op oude leeftijd stierven. Dit wordt in drie verschillende bewoordingen gezegd. Zo staat, in de Statenvertaling 1977, dat Abraham "in goede ouderdom, oud en van het leven zat" stierf, staat er over Isaak dat hij "oud en zat van dagen" stierf en staat er over Job dat hij "oud en der dagen zat" stierf.¹

Het Hebreeuwse woord dat wordt vertaald als 'zat' (of: 'verzadigd') is sabea`. Een term die twee dingen kan betekenen, namelijk verzadigd op een aangename of een onaangename manier. Het is daarom de vraag wat een Bijbelse definitie zou kunnen zijn van de varianten op de tekst 'oud en der dagen zat'. Hiertoe is het goed om te kijken hoe deze gelezen moeten worden bij de beschrijving van de dood van Abraham, Isaak en Job.

Abraham

Abraham stierf volgens Genesis 25:8 'in goede ouderdom, oud en van het leven zat'. Volgens Spence en Exell (bron 11) en Briscoe (bron 3) betekent dit dat Abraham tevreden was over zijn leven. Hij had alles bereikt dat er in ons aardse bestaan bereikt kan worden en was daarom rijp en klaar voor de overgang van het aardse leven naar hogere sferen. Brueggemann (bron 4) voegt hier nog aan toe dat Abraham's dood vredig was, omdat hij ten midden van de juiste generaties gestorven was en omdat hij zeker kon zijn dat alle waardevolle levenslessen en materiële zaken waren overgedragen aan zijn kinderen.

Volgens Reyburn en Fry (bron 9) moet de tekst worden gelezen als een herhaling of bevestiging van het feit dat Abraham oud was geworden. Het heeft volgens hen niets te maken met de vraag of Abraham verzadigd was door het leven, maar puur met de leeftijd (van 175 jaar) die Abraham bereikte. Candlish (bron 5) heeft dit standpunt ook en baseert dit op Psalm 91:16, waarin staat dat God over degene die Hem bemint zegt: "Met lengte van dagen zal Ik hem verzadigen, en Ik zal hem mijn heil doen zien." (NBG 1961).

Isaak

Isaak stierf volgens Genesis 35:29 'oud en zat van dagen'. Deze woorden lijken op de woorden in Genesis 25:8 die werden gebruikt om Abraham's situatie te beschrijven. Daarom zijn er bijbelcommentatoren die bij de behandeling van de woorden 'oud en zat van dagen' slechts verwijzen naar Genesis 25:8, zoals Reyburn en Fry (bron 9) en Spence en Exell (bron 11). Ook zijn er bijbelcommentatoren die de tekst geen aandacht geven, zoals Wenham (bron 12).

Volgens Brueggemann (bron 4) houdt de tekst in dat Isaak ten volle heeft geleefd als een trouwe volger van Gods belofte aan Abraham (dat hij een groot nageslacht en een eigen land zou krijgen).

Job

Job stierf volgens Job 42:17 'oud en der dagen zat'. Volgens Reyburn (bron 8) heeft de auteur van het boek Job een traditioneel formulier gebruikt om de dood van Job te beschrijven. Het betekent volgens Reyburn simpelweg dat Job heel erg oud is geworden. Clines (bron 6) bekijkt de uitspraak in het licht van de grote gebeurtenissen in het leven van Job (het verlies en dubbel terugkrijgen van familie, bezittingen en gezondheid) en stelt dat de uitspraak betekent dat het einde van Jobs leven het natuurlijke en gewenste einde is van een vol en verzadigd leven.

Richting een Bijbelse definitie van een 'oud en der dagen zat'

Het lijkt erop dat er in het Oude Testament sprake was van een ideaalbeeld van hoe het leven hoort te gaan en hoort te eindigen. Op basis van het bovenstaande kan in ieder geval gezegd worden dat iemand die 'oud en der dagen zat' stierf een gezegende leeftijd bereikt had (hoogbejaard was geworden). Andere eigenschappen die worden genoemd zijn dat iemand in het leven heeft gewandeld met God, kinderen heeft gekregen, hen de juiste waarden heeft meegegeven en ook genoeg rijkdom heeft verzameld om hen een mooie erfenis na te laten.

Hadden Abraham, Isaak en Job een voltooid leven?

Het is echter de vraag of hiermee gezegd kan worden dat er sprake is van een voltooid leven zoals dat wordt beschreven door de NVVE en de adviescommissie voltooid leven. Abraham, Isaak en Job hadden vlak voor hun dood een aantal mooie idealen (rijkdom, nageslacht, gehoorzaam aan God) bereikt. Het lijkt er zelfs op dat zij weinig nieuws meer konden bereiken. Desondanks is het goed mogelijk dat zij meer uit het leven hadden willen halen. Kijkt men naar de omstandigheden waaronder zij stierven dan lijkt het er niet op dat zij hun leven als 'voltooid' zagen.

De omstandigheden waarin Abraham stierf

Van Abraham is bekend dat hij toen hij 137 jaar oud was zijn vrouw Sara verloor (Gen. 17:17; Gen. 23:1). Dit weerhield hem er echter niet van om nog door te willen leven. Hij trouwde met Ketura en kreeg met haar nog zes zonen (Gen. 25:1-2). Hiernaast had hij ook nog eens andere bijvrouwen (Gen. 25:6). Wel is te lezen in Genesis 24 dat Abraham zijn knecht erop uitstuurt om een vrouw voor Isaak te vinden. De reden hiervoor lijkt te zijn dat hij dusdanig oud was dat hij er rekening mee hield dat hij op korte termijn zou sterven (vgl. Gen. 24:1). Ook zorgde hij ervoor dat zijn erfenis al aan Isaak was overgedragen voordat hij stierf, terwijl hij alle kinderen van zijn bijvrouwen met geschenken wegstuurde (Gen. 25:5-6).

De omstandigheden waarin Isaak stierf

Van Isaak is bekend dat hij zeer slechtziend was geworden en zijn onzekerheid uitte over de dag dat hij zou sterven. Om die reden heeft hij getracht Esau zijn vaderlijke zegen te geven (die hij uiteindelijk aan Jakob gaf, omdat hij niet kon zien dat Jakob voor hem zat in plaats van Esau - Gen. 27). Desondanks leefde hij na dit moment nog meer dan twintig jaar (de periode dat Jakob bij zijn oom Laban woonde en werkte - Gen. 31:41) en werd 180 (Gen. 35:28). Hij stierf in de periode nadat Jakob weer terugkeerde van zijn vlucht toen hij de vaderlijke zegen van Esau gestolen had.

De omstandigheden waarin Job stierf

Van Job zijn de omstandigheden rondom zijn dood onbekend. In Job 42:10-16 staat dat Job, die voordat hij al zijn bezittingen verloor al een welvarend man was, zijn bezittingen dubbel terugkreeg. Ook had hij veel broers en zussen en zou hij tot in het vierde geslacht zijn nakomelingen zien en kennen. Vanaf het moment dat God hem alles dubbel teruggaf zou hij namelijk nog 140 jaar leven.

Was er sprake van een voltooid leven?

Alle drie stierven zij dus toen zij zeer oud waren. Abraham en Isaak hielden op hun oude dag rekening met het feit dat zij zouden sterven en zorgden ervoor dat een paar belangrijke zaken in ieder geval geregeld waren voor hun sterven. In hoeverre Job zich bezig hield met het feit dat hij zou sterven is onbekend. Deze voorbereidingen duiden er echter niet op dat Abraham en Isaak hun leven voltooid achtten, maar slechts dat zij aannamen dat zij niet lang meer te leven hadden.

Ook bij Job is er geen teken dat hij zijn leven voltooid achtte. Hij heeft tot het vierde geslacht zijn nakomelingen mee mogen maken. Er is geen reden om aan te nemen dat Job het vijfde geslacht niet meer had willen meemaken en dat hij zijn leven als 'voltooid' zag.

In Oudtestamentische tijden was men dus hoogstwaarschijnlijk niet bekend met de term 'voltooid leven', of iets dat daarop leek. Iemand was 'oud en der dagen zat' als hij of zij een hoge leeftijd en een aantal andere idealen bereikt had, maar met het bereiken van die idealen hield het leven niet op met zin en perspectief hebben.

---

¹ Naast Abraham, Isaak en Job wordt ook de dood van koning David en die van de priester Jójada beschreven in vergelijkbare woorden. Zo stierf David "in goede ouderdom, zat van dagen, rijkdom en eer" en stierf Jójada "oud en zat van dagen".