Gedragsverandering aan de hand van het ijsbergmodel

Het ijsbergmodel van McClelland laat zien hoe gedragsverandering gerealiseerd kan worden. In deze theorie worden mensen vergeleken met een ijsberg. Het zichtbare gedrag bevindt zich in het topje van de berg en het grootste gedeelte is onzichtbaar, onderwater. De componenten onder de waterlijn, zoals overtuigingen en normen en waarden, hebben direct invloed op het gedrag van de mens. Voor het bewerkstelligen van veranderingen in het gedrag, is het van belang om de aandacht te richten op de items onder de waterlijn. Het gebied van het onuitgesprokene, het onzichtbare en het onbewuste.

• Boven de waterlijn: oppervlakkig, zichtbaar en bewust
• Vragen die bij gedrag, kennis en vaardigheden gesteld kunnen worden
• Onder de waterlijn: onzichtbaar en onbewust
• Overtuigingen
• Vragen die bij de overtuigingen gesteld kunnen worden
• Zelfbeeld
• Normen en waarden
• Vragen die je kunt stellen bij normen en waarden
• Persoonlijke eigenschappen, de identiteit
• Motieven en drijfveren
• Vragen bij motieven en drijfveren
• Toepasbaarheid van deze theorie

In het ijsbergmodel van de Amerikaanse psycholoog David McClelland (1917-1998), zitten het zichtbare gedrag, kennis en vaardigheden boven de waterlijn, in het topje van de berg. Onderwater bevinden zich de onzichtbare overtuigingen, normen en waarden, zelfbeeld en de motieven van mensen. De onderdelen onderwater hebben direct invloed op het zichtbare gedrag, kennis en vaardigheden.

Boven de waterlijn: oppervlakkig, zichtbaar en bewust

Boven de waterlijn bevindt zich het gebied van zichtbaar gedrag, kennis en vaardigheden. Gedrag is wat je laat zien, wat je doet, wijze van uitdrukken, je houding en manier van communiceren. Je capaciteiten geven aan wat je kan, wat je talenten en vaardigheden zijn. Dit kennis- en gedragsniveau is een responsieve wereld, het is meetbaar, zichtbaar en toetsbaar. Reacties van de omgeving op wat je doet, weet en kan, zijn heel belangrijk. Zonder omgeving, zonder mensen, zonder feedback, ben je eigenlijk betekenisloos. De waarde van jouw identiteit wordt ontleend aan hoe jij jezelf ervaart, in relatie met de omgeving en anderen.

Er is geen goed of slecht gedrag, wel effectief of ineffectief gedrag. Ineffectief gedrag kenmerkt zich onder andere door: passiviteit, berusting, cynisme, conflicten, depressiviteit, klagen, verwardheid en defensief gedrag. Effectief gedrag bij mensen, wordt onder meer getypeerd door: het vermogen om problemen op te lossen, doelstellingen te realiseren en de welwillendheid om te leren. Probleemdenken is een kenmerk van ineffectief gedrag, daarentegen past denken in mogelijkheden bij effectief gedrag. Om verandering van je gedrag te realiseren dien je de onderwaterelementen aandacht te geven.

Vragen die bij gedrag, kennis en vaardigheden gesteld kunnen worden

• hoe kom ik over, hoe reageren mensen op mij?
• weet ik genoeg, heb ik genoeg informatie?
• wat kan ik?
• heb ik de vaardigheid?
• heb ik relevante kennis en ervaring?
• welke hulpbronnen heb ik?
• wat doe ik, wat ga ik doen?
• wat bereik ik?
• hoe gedraag ik me?
• ben ik effectief?
• over welke vaardigheden en kwaliteiten beschik ik?

Onder de waterlijn: onzichtbaar en onbewust

Onder de waterlijn bevinden zich de opvattingen, zelfbeeld, normen en waarden, persoonlijke eigenschappen, overtuigingen en
motieven. Dit is het gebied van de onzichtbare en onbewuste componenten.

Wat geloof ik, wat voor type mens ben ik, welke waarden hanteer ik, wat wil ik bereiken, wat vind ik belangrijk, wat rechtvaardig ik voor mezelf, hoe wil ik worden herinnerd, wat is mijn missie als mens. Dit zijn slechts enkele voorbeelden van persoonsgerichte levensvragen, die op je pad kunnen komen en die om een antwoord vragen.

Voor het realiseren van persoonlijke groei en gedragsverandering, zijn veranderingen onder de waterlijn van belang. Veranderingen op het gebied van overtuigingen, zelfbeeld, normen en waarden, identiteit en drijfveren.

Overtuigingen

Overtuigingen zijn opvattingen die je hebt over situaties, anderen en over jezelf. Vele van deze diepgewortelde overtuigingen werken belemmerend en blokkeren de ontwikkeling. Voorbeelden van hardnekkige overtuigingen: dit lukt mij nooit, daar ben ik te dom voor, ik ben onzeker en ik ben het niet waard.

Overtuigingen vormen zich in de loop van ons leven. Het begint al in de kindertijd door de opvoeding. Als ouders keer op keer tegen het kind zeggen dat hij of zij niet zo egoïstisch moet zijn en aan andere kindjes moet denken, dan kan het kind dit interpreteren als, anderen zijn belangrijker dan ik. Een conclusie die tot de overtuiging kan leiden: ik ben niet belangrijk.

Overtuigingen geven betekenis aan gebeurtenissen, de hele dag door. Dit geeft ons een bepaald gevoel, een emotie die direct invloed heeft op ons gedrag. Daar ons brein overtuigingen ziet als 'de waarheid', stuurt het ons gedrag. Maar het stuurt ook hoe wij over anderen denken en hoe wij met anderen omgaan.

Zijn overtuigingen alleen maar negatief? Nee, ze kunnen ook positief werken. Stimulerende overtuigingen geven ons kracht, vrijheid en mogelijkheden. Voorbeelden hiervan zijn: 'je kan alles bereiken wat je wil, je bent evenveel waard als een ander en je kan meer dan je denkt.

Vragen die bij de overtuigingen gesteld kunnen worden

• wat vind je daar eigenlijk van?
• waarom is dat erg?
• waarom is dat goed/slecht/vreselijk?
• wat maakt dat je de overtuiging niet kan loslaten?
• wat zou er kunnen gebeuren?
• wat voor nut heeft het om in deze overtuiging te blijven geloven?
• wat dient het jou?
• hoe denk jij dat deze overtuiging is ontstaan?

Zelfbeeld

Zelfbeeld is hoe iemand over zichzelf denkt en hoe diegene zichzelf ziet. Het zelfbeeld wordt gevoed door de omgeving en beïnvloedt direct het gedrag. Het zelfbeeld heeft een groot effect op het zelfvertrouwen en in hoeverre iemand zichzelf de moeite waard vindt. Mensen met een negatief zelfbeeld hebben weinig zelfvertrouwen en dit gaat dikwijls gepaard met faalangst.

Oorzaken van een negatief zelfbeeld kunnen angst voor afkeuring en gebrek aan waardering zijn. Negatief zelfbeeld uit zich in negatieve gevoelens ten opzichte van prestaties van jezelf en die van anderen. Je hebt het gevoel dat je niets kan en je veroordeelt jezelf continu. Het lijkt een eindeloze negatieve spiraal waarin je verkeert. Een negatief zelfbeeld werkt verlammend, vermijdend en remt mensen in de groei. Uiteindelijk kunnen deze negatieve gedachten leiden tot lichamelijke en psychische klachten.

Normen en waarden

Normen en waarden gaan feitelijk over wat wij goed en fout vinden. Normen en waarden zitten in ons systeem geklemd. Normen zijn onze richtlijnen voor het dagelijks handelen. Wel of niet in de wet beschreven, zijn het eigenlijk opvattingen over hoe men zich dient te gedragen. Normen zijn gedragsregels waarop je jezelf en een ander kan afrekenen. Waarbij je niet moet vergeten dat, elk land, iedere cultuur, elke bevolkingsgroep zijn eigen normen heeft.

Waarden zijn betekenisvolle idealen. Het zijn denkbeelden die het leven mooier maken en nagestreefd dienen te worden. Waarden zijn opvattingen over alles wat wenselijk is, zoals: liefde, veiligheid, respect, privacy, zelfverzekerdheid, vrede, mildheid, eerlijkheid, vrijheid, gelijkheid, solidariteit, structuur, tolerantie en rechtvaardigheid.

Normen komen voort uit waarden. Een voorbeeld: je vraagt een ander niet om hulp, deze norm komt voort uit de waarde, zelfstandigheid. Of, in een rij wacht je netjes tot je aan de beurt bent, deze norm kun je koppelen aan de waarden, geduld en respect.
Er zijn honderden waarden en wellicht duizenden sociale gedragsregels, die ons denken beïnvloeden en ons gedrag dagelijks sturen.

Vragen die je kunt stellen bij normen en waarden

• wat vind jij belangrijk?
• hoe wil jij zelf behandeld worden?
• wat houdt jou tegen?
• vind jij dat dit kan?
• vind jij dat dit zo hoort?
• waarover kun jij je kwaad maken?
• past deze rol bij jou?
• waar raak jij teleurgesteld over?

Persoonlijke eigenschappen, de identiteit

Dit zijn de persoonlijke kenmerken van het individu, wat de mens uniek en eigen maakt. Hier zit het ik-gevoel. Het draait hier om de essentiële waarden die je als mens uitdraagt, in je sociale leven, werk en samenleving. Hier staat de identiteit van het individu centraal. Je identiteit vormt de basis voor je 'zijn', je hebt deze zelf ontwikkeld.

Je identiteit is een verzameling psychologische eigenschappen en mechanismen in de mens, die een continue onbewuste wisselwerking hebben met de sociale en fysieke omgeving. Kenmerkend voor de persoonlijke eigenschappen, identiteit zijn:

• persoonlijke eigenschappen zijn redelijk stabiel en verandering gaat langzaam
• persoonlijke eigenschappen draag je altijd met je mee
• de identiteit beïnvloedt je denken, de emoties en het gedrag
• de identiteit is jouw overlevingsmechanisme en helpt je met de uitdagingen, die het leven aan je stelt

Motieven en drijfveren

Het diepst onder de waterlijn liggen de motieven en drijfveren. Dit is het gebied van je levensdoel, spiritualiteit, zingeving en jouw missie als mens. Vanuit welke sterke innerlijke bron handel je? Termen als emotie, drijfveer, motief, beweegreden, zetten ons in beweging. Drijfveren zorgen ervoor dat we in actie komen en dingen doen.

Vragen bij motieven en drijfveren

• wat wil je nu echt?
• wat motiveert je?
• wat is belangrijk in je leven?
• hoe zie je jezelf over tien jaar?
• welke ervaringen hebben je wijzer gemaakt?
• waar draait het leven om?
• wat zou je willen nalaten?
• wat geeft jouw leven zin?

Toepasbaarheid van deze theorie

Door onze opvoeding, school, gebeurtenissen, ervaringen en rolmodellen, hechten wij sterk aan onze waarden. Deze waarden zitten verankerd in ons 'zijn' en bepalen onze gedachten, welke tot emoties leiden. De emoties zorgen ervoor dat wij dingen wel of niet doen. De waarden, emoties en opvattingen zijn bepalend voor het gedrag.

Door te werken aan de onderdelen onderwater, kun je persoonlijke veranderingen realiseren en problemen eerder oplossen. Het legt patronen en belemmerende overtuigen bloot en het maakt mensen bewust van hun eigen valkuilen en behoeften. Door te leren reflecteren en de onderwater liggende elementen grondig te onderzoeken, creëer je diepgang en kom je tot de kern.

Veranderingen, welke plaatsvinden onder de waterlijn, geven een nieuwe beweging die doorwerkt naar boven. Tot aan het gedrag, in het puntje van de ijsberg. Het meeste gedrag is aangeleerd en is dus veranderbaar.

Lees verder

• Gebeurtenis, Gedachten, Gevoelens, Gedrag, Gevolg: de 5 G's
• Voice Dialogue: leer al je 'ikken' kennen