Angst voor de Islam

Wilders in een toespraak: “Ongeveer 1400 jaar geleden is ons de oorlog verklaard door een ideologie van haat en geweld die toen ontstond en werd verkondigd door een barbaar die zichzelf Profeet Mohammed noemde. Ik heb het over de Islam”. Wat zijn de opvattingen over hedendaagse cultuurstromen en de verdeling hiervan in de wereld? Hoe zit het met de verdeling van de Islam versus het westen? En hoe zit het met culturele invloeden?

Mondialisering

Steeds vaker wordt de angst voor de Islam in westerse samenlevingen zichtbaar. Deze groeiende angst komt voort uit ontwikkelingen van de laatste decennia. Processen van mondialisering hebben gezorgd voor een andere kijk op de wereld. Volgens onderzoekers verandert onze beleving van tijd en ruimte en heeft de versnelling van economische en sociale processen de wereld kleiner gemaakt. Door het gebruik van steeds meer geavanceerde communicatiemiddelen is het net zo gemakkelijk om contacten te onderhouden met je buurman, als met je familie 2000 kilometer verderop. Deze ontwikkeling is volgens Harvey begonnen met de crisis van het Fordisme. Dit systeem, gebaseerd op Henry Ford´s model van massaproductie van gestandaardiseerde producten, was te succesvol en te efficiënt geworden waardoor het begon te over produceren. Dit resulteerde in het grootschalig ontslag van werknemers en een verminderde doeltreffende vraag naar producten. Consumentenmarkten werden op deze manier compleet verzadigd, en omdat er niet genoeg consumenten waren om de goederen te kopen, daalde de winsten van bedrijven. Er was behoefte aan een nieuw systeem, wat het begin van flexibele accumulatie betekende. Dit systeem is volgens Harvey gebaseerd op flexibiliteit, houdt rekening met arbeidsprocessen, arbeidsmarkten, producten en patronen van consumptie. Het doel is om de productie en de consumptie van goederen te versnellen. Hierdoor verbeteren manieren van communicatie en informatieverstrekking, samen met de rationalisatie van distributiemethoden, wat er weer voor zorgt voor snellere en effectievere arbeidsprocessen. De hedendaagse wereld heeft te maken met een implosie van ruimte, en een versnelling van alle facetten van economisch en sociaal leven.

De veranderende wereld

Onderzoekers benoemen vier punten waarop de wereld veranderd is. Ten eerste de versnelling van stromen kapitaal, mensen, goederen, beelden en ideeën over de wereld wat leidt tot verhoging van mondiale interactie en processen. Ten tweede een intensificatie van de manieren van interactie wat betekend dat banden tussen verschillende landen niet meer sporadisch zijn, maar steeds sterker en frequenter. Ten derde houdt mondialisering een verspreiding van sociale, culturele, politieke en economische gebruiken over grenzen in. Hierdoor kunnen beslissingen die aan de ene kant van de wereld gemaakt worden, invloed hebben op delen aan de andere kant van de wereld. En ten vierde, als resultaat van al deze versnellingen, intensificatie´s en verspreidingen, heeft mondialisering ervoor gezorgd dat lokaal en mondiaal met elkaar verbonden zijn, en ze beiden invloed op elkaar uitoefenen.

Het begrip cultuur

Mensen of culturele stromingen verplaatsen zich dus steeds vaker over nationale grenzen. Hierdoor verandert de manier waarop veel sociale wetenschappers tegen het begrip cultuur aankijken. Onderzoekers geven aan dat het tegenwoordig niet meer denkbaar is om cultuur alleen te zien als gelokaliseerd, en als een natuurlijk eigendom van ruimtelijk begrensde bevolkingen. Dit wordt de essentialistische visie op cultuur genoemd. Volgens Ghorashi zijn sociale wetenschappers zich steeds meer bewust van het gevaar van deze essentialistische benadering en wordt cultuur tegenwoordig als fluïde, bewegend en niet gebonden aan één plaats gezien. Dit wordt ook wel de constructionistische visie op cultuur wordt genoemd.

Deterritorialisatie en reterritorialisatie

Doordat cultuur niet meer strikt gebonden is aan een plaats spreken antropologen ook wel van deterritorialisatie. Hiermee wordt de verzwakking van de banden tussen plaats en cultuur bedoeld. Deterritorialisatie gaat altijd gepaard met reterritorialisatie. Reterritorialisatie refereert naar een proces waarbij cultuur weer opnieuw wordt opgenomen of gelokaliseerd in de nieuwe tijd- plaats context. Deze processen ontstaan altijd gelijktijdig. Een groep mensen met een bepaalde culturele achtergrond migreert bijvoorbeeld naar een ander deel van de wereld. Hier vind dus deterritorialisatie plaats. Ze komen terecht op een nieuwe plek waar ze in contact komen met de andere cultuur, en hun eigen weg moeten vinden.

Conflicten

De bovenstaande processen brengen ook conflicten met zich mee. Door de hedendaagse migrantenstromen zijn natie-staten in het Westen wat verward. Dit wordt verondersteld voornamelijk te komen door het soort migrantenstromen. Het interessante van deze migranten is dat als ze over nationale grenzen reizen, ze niet simpelweg hun ´thuisland´ achter laten omdat ze door de huidige communicatiemiddelen contacten kunnen onderhouden met hun thuisland. “Contemporary migrants (or at least many of them) thus represent different ways of being someone in a shrinking world”. Dit is één van de redenen waarom natie- staten tegenwoordig niet meer in staat zijn om een eenheid te vormen. Volgens verschillende onderzoekers kunnen leden van natie-staten niet meer allemaal genationaliseerd worden door het ontbreken van een gedeeld gebied, gedeeld cultureel erfgoed en onverdeelde loyaliteit aan de huidige overheid. Door het ontbreken van eenheid kunnen er conflicten ontstaan. In Nederland is dit bijvoorbeeld goed te zien. Nederland is een pluriforme samenleving waarbinnen allerlei verschillende culturen naast elkaar leven. Aan de ene kant wordt het nationaliseren van natie-staten steeds moeilijker. Aan de andere kant houden bepaalde groepen binnen die natie-staat steeds meer vast aan nationalistische sentimenten. Een voorbeeld is Geert Wilders die bang is voor de Islamisering van Nederland, en met nostalgische gevoelens terugkijkt naar het verleden:
“De toenemende islamisering moet worden gestopt. De islam is het paard van Troje in Europa. Als we de islamisering niet stoppen zijn Eurabië en Nederabië slechts een kwestie van tijd. Een eeuw geleden woonden er in Nederland ongeveer 50 moslims. Maar vandaag de dag wonen er zo'n 1 miljoen moslims in ons land. Waar gaat dat heen? We steven op het einde van de Europese en Nederlandse samenleving zoals we die nu nog kennen.”

Imperialisme en mondialisering

Onder sociale wetenschappers bestaat veel discussie over mondialisering en de gevolgen ervan. Imperialisme speelt volgens enkelen onder hen een grote rol in mondialiseringsprocessen. Het discours van cultureel imperialisme suggereert dat de processen van mondialisering gaan over de dominantie van bepaalde culturen over andere, vooral de Westerse dominantie over de rest van de wereld. Enkelen vragen zich af of cultuur zich gelijk verspreidt van en naar verschillende plaatsen in de wereld, of dat er een soort asymmetrie met een bepaalde machtsverhouding plaatsvindt. Hierover bestaat veel discussie onder sociale wetenschappers. Er wordt door een aantal wetenschappers gedacht dat het Westen steeds meer invloed zal krijgen op de rest van de wereld, en dat de rest zich ook zal aanpassen. “The peripheral culture will step by step assimilate more and more of the imported meanings and forms, becoming gradually indistinguishable from the center” (Hannerz 1991, geciteerd in Inda&Rosaldo 2002: 13). Met deze bewering wordt gesuggereerd dat de niet- Westerse wereld steeds meer zal assimileren en uiteindelijk niet meer te onderscheiden is van de Westerse wereld. Dit wordt ook wel homogenisering genoemd. Aan de andere kant wordt gezegd dat als je wat beter om je heenkijkt, de wereld veel complexer is dan de beelden die veel wetenschappers schetsen. Ze vinden bijvoorbeeld dat het huidige discours over cultureel imperialisme niet verder kijkt dan zijn neus lang is, en faalt de complexiteit van de wereld in te zien. De zogenaamde homogene wereld is een mythe. Niet-Westerse samenlevingen hoeven de culturele waarden niet per se over te nemen. Vaak interpreteren ze informatie uit het Westen op hun eigen manier, en passen het ook op andere manieren toe. Ook is niet iedereen het eens met het idee dat imperialisme vooral te zien is als een stroming van “the West to the rest”. “There is a substantial asymetry in the flow of meaning in the world: the center mostly speaks, while the periphery principally listens” (Hannerz 1992, geciteerd in Inda & Rosaldo: 18). In tegenstelling tot dit citaat wordt door tegenstanders aangegeven dat dit niet per definitie betekend dat de periferie helemaal niet reageert want dat doet ze wel. En dan hebben ze het niet alleen over de Islam, maar ook over andere culturen. Ook de Westerse samenleving wordt beïnvloed door allerlei culturele stromingen. Mondialisering kan dus niet gezien worden als alleen een proces van homogenisering. Het is ook een proces van heterogenisering, het gaat over de differentiatie van de wereld. Of nog preciezer, over de differentiatie van het Westen.

Jihad versus McWorld

Er bestaan nog meer opvattingen over hedendaagse cultuurstromen en verdeling hiervan in de wereld. Barber benoemt bijvoorbeeld twee krachten, namelijk “Jihad versus McWorld”. Volgens Barber ontwikkelt zich aan de ene kant een stroming die getekend wordt door oorlogen en bloedvergiet. Oorlogen in de naam van honderden, dicht op elkaar staande geloven tegen elke soort van onderlinge afhankelijkheid, elk soort van sociale samenwerking en burgerwederkerigheid. Deze stroming noemt hij Jihad. De andere is getekend door de onrust van economische en ecologische krachten wat zorgt voor een wereld met snelle muziek, snelle computers en fastfood. MTV, Macintosh en McDonald’s die naties tot commerciële, homogene globale netwerken maken. Het is de wereld waarin gestreefd wordt naar commercialisering, homogenisering en bureaucratie. Deze krachten van Jihad, en de krachten van McWorld lijken zich volgens Barber met gelijke sterkte in tegenovergestelde richting te ontwikkelen. Huntington beschrijft in ‘Clash of Civilizations” dat in de toekomst de twee grootste rivalen het Westen en de Islam zullen zijn. De oorzaken van conflicten zullen niet meer alleen gebaseerd zijn op economische of ideologische gronden. Volgens Huntington zal de grootste oorzaak het verschil in cultuur zijn. Natie-staten blijven de meest machtige factoren in de wereldpolitiek, maar de belangrijkste conflicten zullen voorkomen tussen natie’s en groepen van verschillende beschavingen. Volgens Huntingon zal de identiteit van beschavingen steeds belangrijker worden en de wereld zal worden onderverdeeld in zeven of acht verschillende beschavingen maar de Westerse en de Islamitische beschavingen zullen het hardst botsen.

Simplistisch beeld

Said vindt de indeling van Islam vs. het Westen een te simpel en vertekend beeld van de werkelijkheid. Zelfs een indeling van zeven of acht beschavingen is niet complex genoeg. Het probleem met labels als het Westen en Islam is dat ze misleidend en verwarrend zijn (“As if hugely complicated matters like identity and culture existed in a cartoonlike world where Popeye and Bluto bash each ohter mercilessy”). Huntington schrijft in zijn artikel dat de biljoen Moslims in deze wereld overtuigd zijn van hun eigen culturele superioriteit, en geobsedeerd zijn door het verkrijgen van macht. Said vraagt zich af hoe je kan beweren dat alle biljoen Moslims, over de hele wereld er zo over denken. Net als enkele sociale wetenschappers geeft Said aan dat een aantal wetenschappers de huidige stromingen in de wereld te simpel beschrijven. Volgens Said wordt dit gedaan om de wereld overzichtelijker te maken. Mensen kunnen onzeker worden van de complexiteit van de wereld en zoeken daarom naar een ´simpel´ beeld van die werkelijkheid. Hierdoor kan de behoefte aan nieuwe of oude ordeningen naar boven komen. Ordeningen als het Westen en de rest en jihad vs. McWorld. Ook in Nederland zie je dit soort nieuwe ordeningen. De manier waarop politici als Geert Wilders met de Islam omgaan is een voorbeeld hiervan. Wilders is bang voor de Islamisering van de samenleving, wat dus kan voortkomen uit onzekerheid door veranderingen in de wereld. Populistische oneliners en het geven van te simpele oplossingen voor complexe problemen zijn hier uitingen van (bijvoorbeeld dat de grenzen dicht moeten voor Moslims, iets wat Wilders wel aandraagt, maar wat door internationale verdragen niet mogelijk is).

Cultuur in beweging

Door de huidige mondialiseringsprocessen is cultuur dus niet meer zo sterk te koppelen aan bepaalde plaatsen. Culturen zijn in beweging. Deze beweging vindt niet alleen plaats van het Westen naar de rest van de wereld, zoals een aantal sociale-wetenschappers beweren. Ook het Westen heeft te maken met steeds meer culturele invloeden. Niet alleen invloeden vanuit de Islamitische wereld, maar invloeden vanuit de hele wereld. Deze nieuwe wereldorde kan onzekerheid veroorzaken. Deze onzekerheid uit zich in het versimpelen van complexe problemen, iets wat in Nederland ook naar voren komt in de vorm van angst voor de Islam. Verduidelijking hierover is te vinden in het artikel "Wilders:NL was een eeuw geleden beter dan nu" waarin aandacht wordt besteedt aan processen binnen natie- staten.