Hoe lang duurt een kabinetsformatie in Nederland?

In de Tweede Kamer hebben sinds de eeuwwisseling steeds meer partijen zitting. Door de versnippering aan partijen wordt het na verkiezingen moeilijker een kabinet te vormen. Voor de vorming van een meerderheidskabinet na de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2021 zijn minimaal vier partijen nodig. De verschillen tussen de onderhandelende partijen zijn groot waardoor de kabinetsformatie lang duurt. Hoe lang duurt in de naoorlogse geschiedenis in Nederland gemiddeld een kabinetsformatie en wat zijn de langste en kortste formaties geweest?

Kabinetsformatie in Nederland

Sinds de eeuwwisseling nemen steeds meer partijen zitting in de Tweede Kamer. Na de verkiezingen van maart 2021 zijn niet minder dan 19 (!) verschillende partijen vertegenwoordigd, in grootte variërend van 1 tot 34 zetels. Voor de vorming van een meerderheidskabinet is deelname van minimaal vier partijen vereist. Hoe meer partijen nodig zijn voor een meerderheidskabinet, hoe langer en moeizamer de gesprekken over de vorming van een nieuw kabinet verlopen. De verschillen tussen de partijen kunnen groot zijn en onoverbrugbaar lijken. Bij elke formatie moeten de onderhandelende partijen water bij de wijn doen en is het tijdens de niet zelden maandenlange gespreksrondes een kwestie van geven en nemen. Beoogde coalities kunnen tijdens de informatiegesprekken vastlopen. In een dergelijke situatie moet worden uitgekeken naar andere mogelijkheden en begint het hele proces van voren af aan.

Gang van zaken tijdens de kabinetsformatie

Als het zittende kabinet de volledige parlementaire periode heeft uitgediend biedt de minister-president de dag vóór de Tweede Kamerverkiezingen het ontslag van zijn kabinet aan bij de koning. Nadat het ontslag bij het staatshoofd is ingediend (maar nog niet is aanvaard) heeft het kabinet de demissionaire status. Daags na de verkiezingen benoemt de Tweede Kamer één of meerdere informateurs. De informateur onderzoekt op basis van de verkiezingsuitslag de mogelijkheden voor een meerderheidscoalitie en stelt met de beoogde coalitiepartners een regeerakkoord op. De taak van de informateur is na een plenair debat in de Tweede Kamer over zijn werkzaamheden afgerond. De Kamer benoemt daarna een formateur (altijd de toekomstige minister-president, behalve bij de formatie van het kabinet Den Uyl) die een kabinet samenstelt waarbij de ministerschappen en staatssecretariaten over de aanstaande regeringspartijen worden verdeeld. Vervolgens is er een constituerend beraad, een soort van oprichtingsvergadering van het nieuwe kabinet, waarin afspraken worden gemaakt over de taken – de portefeuilleverdeling – van de bewindslieden. De nieuwe ministers en staatssecretarissen worden door de koning benoemd en beëdigd. Enkele dagen na de beëdiging van het nieuwe kabinet volgt in het parlement de regeringsverklaring waarin de premier en zijn voltallige kabinet verantwoording afleggen over de formatie en het opgestelde regeerakkoord.

Kabinetsformatie nieuwe stijl sinds 2012

In maart 2012 heeft de Tweede Kamer ingestemd met een reglementswijziging waardoor de Kamer en de Kamervoorzitter een actievere rol bij de formatie krijgen. De informateurs en formateurs worden in het vervolg niet meer door de koning(in) benoemd maar door de Kamer. Het staatshoofd, dat voorheen advies inwon bij de voorzitters van de Eerste en Tweede Kamer, de vicepresident van de Raad van State en de fractievoorzitters, wordt tijdens het formatieproces nieuwe stijl wel op de hoogte gehouden van de stand van zaken.

De beëdiging van de bewindslieden door het staatshoofd vindt tot 2012 plaats buiten het zicht van de camera’s; vanaf 2012 wordt de beëdiging van de ministers rechtstreeks door de televisie uitgezonden.

Formatiegesprekken

De formatiegesprekken vinden meestal plaats in het gebouw van de Eerste Kamer der Staten-Generaal aan het Binnenhof. Een informateur kan voor een andere locatie kiezen om bijvoorbeeld de media te ontwijken of om de onderlinge band tussen de fractieleiders te versterken teneinde tot makkelijkere en vlottere gesprekken te komen. Een voorbeeld hiervan zijn de gesprekken in de landgoederen Lauswolt in het Friese Beetsterzwaag en De Zwaluwenberg in Hilversum die in 2007 hebben geleid tot het kabinet Balkenende-IV.

De langste kabinetsformaties na verkiezingen

De gemiddelde duur van de 30 kabinetsformaties die Nederland sinds 1946 heeft gekend is 76 dagen. Bij het grootste deel daarvan, namelijk bij 20 formaties, is de klus zelfs binnen vier tot tien weken geklaard. In een klein aantal gevallen duren de besprekingen aanzienlijk langer, oplopend van vijf tot zelfs zeven maanden:

Formatiegesprekken kabinet Rutte III (van 15 maart tot 26 oktober 2017)

De vorming in 2017 van het kabinet Rutte III heeft 224 dagen geduurd en geldt als de langste Nederlandse kabinetsformatie in de naoorlogse geschiedenis. De eerste informatiepoging door verkenner en informateur Edith Schippers om tot een coalitie van VVD, CDA, D66 (het zogeheten motorblok) met Groen Links (GL) te komen mislukt, evenals de daaropvolgende poging met de ChristenUnie (CU) in plaats van GL. In haar eindverslag van 29 mei, 75 dagen na de verkiezingen, adviseert Schippers om een andere informateur omdat 'elke tot nu toe geopperde variant voor een meerderheidscoalitie op bezwaren van ten minste één van de betrokken fracties stuit'.

Vier weken later komt PvdA-informateur Herman Tjeenk Willink tot eenzelfde conclusie maar hij ziet uiteindelijk wel bereidheid bij VVD, CDA, D66 en CU verder te willen praten. Willink’s advies is om voor die gesprekken een VVD-informateur aan te wijzen. Sinds 28 juni probeert voormalig VVD-minister Gerrit Zalm als informateur tot een meerderheidskabinet van de vier laatstgenoemde partijen te komen.

Op 9 oktober wordt het regeerakkoord gepresenteerd. De fracties van de vier deelnemende partijen hebben het akkoord goedgekeurd. De dan beoogd premier Rutte start met zijn werkzaamheden als formateur om vervolgens op 26 oktober 2017 zijn derde kabinet door de koning te laten beëdigen.

Formatiegesprekken volgend op Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021

Inmiddels (stand op 25 oktober 2021: 222 dagen) duurt de vorming van een nieuw kabinet volgend op de Tweede Kamerverkiezingen van 17 maart 2021 al dusdanig lang dat deze formatie op de tweede plek staat van de langste formaties. Na vier verkenners (Jorritsma, Ollongren, Koolmees en Van Ark), twee informateurs (Tjeenk Willink en de langstzittende informateur Mariëtte Hamer) is voormalig VVD-minister Remkes de volgende in rij die mag proberen de formatie vlot te trekken. Remkes krijgt de opdracht officieel van Kamervoorzitter Bergkamp op de 175ste dag na de verkiezingen. Zelf denkt Remkes in de loop van oktober met een (minderheids)kabinet te komen. Zeker is hij er echter niet van. Als op 28 oktober a.s. nog geen nieuw kabinet op het bordes van Paleis Huis ten Bosch staat heeft deze formatie de twijfelachtige eer de langste in de geschiedenis te zijn.

Formatiegesprekken kabinet Van Agt I (van 26 mei tot 19 december 1977)

Een andere uitschieter met 208 dagen zijn de gesprekken die zijn voorafgegaan aan de vorming van het eerste kabinet onder leiding van Dries van Agt. Na de door de PvdA met tien zetels gewonnen Tweede Kamerverkiezingen in mei 1977 is een tweede kabinet Den Uyl min of meer vanzelfsprekend. Na informatie- en formatierondes die een half jaar hebben geduurd lukt het de PvdA en het CDA, de andere grote winnaar van de verkiezingen, niet gezamenlijk tot een nieuw kabinet te komen. De formatie loopt definitief vast als (inmiddels) formateur Den Uyl zijn opdracht teruggeeft als beide partijen het ondanks een regeerakkoord niet eens kunnen worden over de verdeling van de ministerskandidaten. Vervolgens leiden de informatie- en formatiegesprekken tussen het CDA en de VVD (de andere meerderheidsoptie van twee partijen) binnen enkele weken tot een regeerakkoord en is het kabinet Van Agt-I een feit.

Formatiegesprekken kabinet Den Uyl (30 november 1972 tot 11 mei 1973)

De met 163 dagen op drie na langste formatie staat op naam van het kabinet Den Uyl. Het kabinet van vijf partijen is een zogeheten extra-parlementair kabinet, in plaats van een regeerakkoord is sprake van een regeringsprogramma. De coalitie van PvdA, KVP, ARP, PPR en D66 wordt beschouwd als het meest progressieve naoorlogse kabinet.

De kortste kabinetsformaties na verkiezingen

Tegenover lange kabinetsformaties staan korte kabinetsformaties. De kortste kabinetsformatie na Tweede Kamerverkiezingen staat op naam van het kabinet Drees-Van Schaik uit 1948. Precies één maand duurt de formatie van het kabinet dat als enige geen informateurs maar enkel formateurs heeft gekend.

Van ‘iets recenter’ datum is het kabinet De Jong dat na de verkiezingen in 1967 na 49 dagen wordt beëdigd. Het is tevens het eerste naoorlogse kabinet dat de volledige termijn uitzit zonder interne conflicten.

Op de derde plaats komt het kabinet Lubbers-II. In 1986 staat deze coalitie van CDA en VVD na de verkenningen van informateur Jan de Koning al na 54 dagen klaar voor de traditionele bordesscène op Paleis Huis ten Bosch.

Lijmpoging

Bij een lijmpoging is sprake van een kortdurende kabinetsformatie. Als een kabinet zijn ontslag heeft aangeboden kan via een lijmpoging worden geprobeerd de kabinetscrisis af te wenden waarna het kabinet zijn ontslag weer intrekt.

Een informateur onderzoekt in welke mate de partij die uit de coalitie dreigt te stappen de deelname aan het kabinet wil continueren. Als die optie haalbaar blijkt wordt vrijwel meteen een formateur benoemd. Een voorbeeld hiervan is de val op 19 mei 1999 van het tweede kabinet van Wim Kok over een in de Eerste Kamer onvoldoende gesteunde invoering van een correctief referendum (de beruchte tegenstem van Hans Wiegel). Drie weken later wordt het ingediende ontslag ingetrokken als na bemiddeling door Herman Tjeenk Willink PvdA, VVD en D66 een akkoord bereiken over de invoering van een tijdelijk raadgevend referendum via een gewone wet.

De kabinetten Van Agt-II (1981), De Quay (1959) en Drees-II (1955) hebben eveneens om uiteenlopende redenen een lijmpoging gekend. De vier lijmpogingen en de daaruit volgende kabinetsformaties hebben in de Nederlandse naoorlogse geschiedenis elk gemiddeld 26 dagen geduurd.