Staatsinrichting: kabinetscrisis

Indien zich geen politieke problemen voordoen zit elk kabinet de volledige parlementaire termijn van vier jaar uit. Ter gelegenheid van de nieuwe Kamerverkiezingen biedt het zijn ontslag aan. Meestal echter doen zich ‘tijdens de rit’ wel politieke problemen voor; politieke praktijk is dan ook dat vrijwel geen enkel kabinet zijn vier jaar moeiteloos uitzit.

Kabinetscrisis

De twee oorzaken waardoor een kabinet tijdens de rit in een crisis terecht kan komen zijn:

Onderling meningsverschil binnen het kabinet zelf

De ministers geraken over een belangrijk onderdeel van het regeringsbeleid niet tot overeenstemming. Soms treden aanvankelijk slechts enkele ministers af, behorend tot dezelfde partij, waarna de overige ministers hun portefeuilles ter beschikking stellen. In andere gevallen stelt het gehele kabinet de portefeuilles ter beschikking, hetgeen wil zeggen dat het slechts wil blijven zitten, in afwachting van het nieuwe kabinet;

Conflict met de Tweede Kamer

De meerderheid van de kamer keert zich tegen een bepaald onderdeel van het regeringsbeleid, hetgeen door het kabinet onaanvaardbaar wordt geacht, waarna het kabinet de portefeuilles ter beschikking stelt. Een gangbare uitdrukking is dat het kabinet het vertrouwen van de volksvertegenwoordiging heeft verloren.

Poging tot restauratie

Na een tussentijds conflict volgde vroeger meestal een poging tot restauratie (herstel) van het gevallen kabinet. De gevolgde procedure verschilde niet wezenlijk van de procedure die wordt gevolgd bij het formeren van een nieuw kabinet (adviezen, aanwijzing van een (informateur). Indien restauratie niet mogelijk was, werd een poging gedaan tot vorming van een ander coalitiekabinet van — soms — een geheel andere samenstelling. Tegenwoordig wordt het als minder juist ervaren om een geheel ander coalitiekabinet te formeren zonder kiezersuitspraak. De praktijk is de laatste tijd dan ook dat het gevallen kabinet wordt opgevolgd door een tijdelijk kabinet (interim-kabinet), dat nieuwe verkiezingen uitschrijft en demissionair wordt op de dag van deze nieuwe (vervroegde) verkiezingen. Daarna volgt dan een kabinetsformatie volgens de eerder beschreven procedure, waarbij de verkiezingsuitslag uiteraard een belangrijke rol speelt, omdat kan worden aangenomen dat de kiezers in hun stemgedrag mede een oordeel hebben gegeven over het conflict waarover het kabinet struikelde.

Het vertrouwen

Eerder hebben we reeds de term vertrouwen gebruikt. We willen daar nu wat nader op ingaan omdat onder deze veel gebruikte, maar niet zo erg duidelijke term een aantal belangrijke en van tijd tot tijd verschillende details kan schuilgaan.

Naar de letter genomen betekent vertrouwen: geloof in iemands trouw. De term trouw kan dan worden omschreven als: het zich houden aan een verplichting. Wanneer we zeggen dat een kabinet het vertrouwen heeft van (de meerderheid van) het parlement, wordt dus eigenlijk bedoeld dat de meerderheid van het parlement gelooft dat het kabinet zich aan een verplichting zal houden. En als de meerderheid het vertrouwen opzegt, wil dat zeggen dat die meerderheid niet langer gelooft dat het kabinet zich aan de verplichting zal houden of heeft

Verplichting

Wat voor verplichting en wat voor geloof worden hier bedoeld? Omdat te begrijpen moeten we even terug naar de kabinetsformatie waarbij we hebben uiteengezet, dat een kabinet pas kan optreden als zich uit onderhandelingen tussen fracties een meerderheid heeft gevormd die een kabinet van een bepaalde politieke samenstelling wil laten optreden. Het kabinet moet dan niet alleen worden gezien als een verzameling ministers zonder meer, maar als een ploeg die een bepaald beleid zal voeren.

Speciaal op dat beleid heeft de verplichting betrekking: het kabinet heeft de verplichting aangegaan om dat beleid te voeren waarover de fracties, die samen een meerderheid vormen, overeenstemming hebben bereikt. De verplichting is dus aangegaan tegenover die fracties en heeft als inhoud de overeenstemming van de programma’s waartoe de fracties zijn gekomen.