Zetelroof: over Kamerleden die uit hun fractie stappen

Na de verkiezingen van 2012 ontstonden er tijdens de regeerperiode van Rutte II door afsplitsing zes nieuwe fracties in de Tweede Kamer. Dit verschijnsel, dat men ook wel met de term ‘zetelroof’ aanduidt, komt de bestuurbaarheid van het land natuurlijk niet ten goede. Het bespreken van moties, nota’s en wetten verloopt natuurlijk een stuk eenvoudiger met een klein aantal partijen dan met talloze mini-fracties. In dat verband wordt ook de roep om de instelling van een kiesdrempel steeds luider. En om afsplitsen minder aantrekkelijk te maken, werd in december 2016 besloten om minder geld en minder spreektijd beschikbaar te stellen voor parlementariërs die uit hun fractie stappen. Die kamerleden worden dus beperkt in hun middelen om hun taak als volksvertegenwoordiger optimaal uit te oefenen. Velen zien die maatregel daarom als een slechte zaak voor de democratie en men kan zich zelfs afvragen of dat niet strijdig is met de Grondwet?

Inhoud

• Onze Grondwet kent geen politieke partijen
• Invoering kiesdrempel bepleit
• Zetelroof, een onjuiste benaming?
• Zetel verkregen met voorkeurstemmen
• Zetel zonder voorkeurstemmen verkregen? Dan inleveren?
• Zetel zonder wachtgeld inleveren

Onze Grondwet kent geen politieke partijen

Maar onze Grondwet kent geen politieke partijen. Artikel 67 van de Grondwet bepaalt immers dat leden van de Staten Generaal stemmen zonder last. Anders gezegd: Kamerleden kunnen niet worden verplicht om mee te stemmen met de partijlijn (fractiedwang). Het ligt dus formeel vast dat elke parlementariër over een individueel mandaat van de kiezer beschikt. Kamerleden die zich afsplitsen kunnen dan ook niet worden gedwongen om hun zetel op te geven. Men kan zich uiteraard wél afvragen of het moreel wel zo verantwoord is om te blijven zitten. Politieke partijen maken bij de kandidaatstelling dikwijls de afspraak met aspirant-Kamerleden dat die hun zetel zullen opgeven als er een conflict met fractie of partij ontstaat. Maar nakoming van dergelijke afspraken, is niet in rechte afdwingbaar.

Invoering kiesdrempel bepleit

Onder een kiesdrempel verstaan we het minimum aantal stemmen dat nodig is om één zetel in het parlement te verwerven. Zo’n kiesdrempel heeft tot doel versplintering (veel kleine partijen) tegen te gaan. Een kiesdrempel zoals CDA en VVD die voorstaan, respectievelijk 4 en 5 zetels, heb je niet zomaar. De invoering ervan duurt jaren omdat de grondwet daarvoor een aanpassing behoeft. Overigen achten anderen, waaronder politiek verslaggevers als Frits Wester, de invoering van een kiesdrempel niet wenselijk. Het zou politieke vernieuwing in de weg staan. Ons land hanteert formeel geen kiesdrempel maar een partij komt pas in aanmerking voor een zetel in de Kamer als de kiesdeler is gehaald. Buurlanden als Duitsland en België kennen wel een kiesdrempel: 5%.

Ter illustratie: bij de parlementsverkiezing in 2012 werden er 9.424.235 geldige stemmen uitgebracht. Dat resulteerde in een kiesdeler van 9.424.235 : 150 zetels = 62.828.

Zetelroof, een onjuiste benaming?

Als we artikel 67 van de Grondwet strikt beschouwen, is het dus een misverstand dat er zoiets als zetelroof zou bestaan. De Kieswet is erg helder over de keuze op persoonlijke titel. Men moet de benaming ‘zetelroof’ dan ook meer als een geuzennaam zien.

Zetel verkregen met voorkeurstemmen

Het gros van de Kamerleden komt in de kamer doordat de nummer 1 van de lijst meer stemmen heeft gekregen dan nodig voor het verwerven van een zetel. Dat surplus aan stemmen gaat dan over op de volgende van de lijst, en zo vervolgens. Maar er zijn ook Kamerleden die volledig op eigen kracht het vereiste aantal stemmen halen. Dat noemt men dan voorkeurstemmen.

Soms komen politici dus niet overduidelijk via hun partij in de Kamer, maar zoals men dat noemt “met een individueel mandaat”. Sprekend voorbeeld daarvan is CDA’er Pieter Omtzigt die door zijn partij in 2012 op een ‘onverkiesbare’ 39e plek werd gezet. Omtzigt voerde een persoonlijke campagne, onder andere gesteund door de pensioenfondsen, en kon met meer dan 36.000 voorkeursstemmen een toch een kamerzetel bemachtigen.

Om een eigen zetel met voorkeurstemmen te verwerven, dient de kandidaat een kwart van de kiesdeler te behalen. In 2012 was die kiesdeler 62.828. Omtzigt voldeed dus ruimschoots aan dat criterium. Maar geen van de afgesplitste fracties die eind 2016 in de Kamer zaten, kon op dat moment bogen op het vereiste aantal van 15.707 stemmen.

Zetel zonder voorkeurstemmen verkregen? Dan inleveren?

Een veel gehoorde mening in dit verband is, dat na afsplitsing alleen mag blijven zitten wie zijn zetel met voorkeurstemmen heeft verkregen. Anders dient men ontslag te nemen, iets wat ook van "gewone" werknemers wordt verwacht als ze het niet eens zijn met het gevoerde beleid van hun werkgever. In het bedrijfsleven kan het niet zo zijn, dat je in het kantoor of de fabriek van de baas een eigen zaak begint als je zijn beleid niet langer ondersteunt.

Zetel zonder wachtgeld inleveren

Een vertrek uit de kamer heeft trouwens nóg een effect dat steeds weer aanleiding is tot hevige discussies: de wachtgeldregeling. De meest fervente tegenstanders van zetelroof huldigen dan ook het ultieme standpunt: zetel niet aantoonbaar verkregen via voorkeurstemmen? Dan inleveren bij de partij en naar huis, maar wél zónder wachtgeldregeling, en mét sollicitatieplicht. Niet iedereen kan het immers waarderen dat van belastinggeld riante vergoedingen worden ontvangen en men ook nog een flinke periode wachtgeld geniet als men niet wordt herkozen.